​Wie in Vlaanderen in de jaren '60 van vorige eeuw op de universiteit ‘Letteren en Wijsbegeerte’ ging studeren kon Spinoza moeilijk ontlopen. Hij was toen voor mij niet meer dan een naam in een cursus filosofie of een voetnoot in een cursus natuurrecht.

Na het voltooien van mijn eerste universitaire studie kwam Spinoza al snel in mijn boekenvizier. Omdat ik druk in de weer was met de opbouw van een referentie-bibliotheek bezocht ik aan de Antwerpse Meir geregeld het antiquariaat van de Slegte, toen zijn allereerste in Vlaanderen. In 1967 vond ik daar W. G. van der Taks Bento de Spinoza, een deeltje uit de toen bekende reeks ‘Helden van de geest’ (Kruseman, Den Haag). Hoewel de eerste editie van dat boek dateert van 1928 vind ik het nog steeds een aanrader.

Kort nadien ontdekte ik daar Fred Sassens ‘Kerngedachten van Spinoza’ (1967). een goed ingeleide bloemlezing die me voor het eerst direct confronteerde met de gedachtewereld van Spinoza. En, dat smaakte naar meer: ik wilde onverwijld de verzamelde werken van Spinoza in mijn bibliotheek hebben. Op 17 augustus 1968, in casu een belangrijke datum, kocht ik de vierdelige pocketeditie Spinoza Oeuvres (GF Texte Intégral) in de vertaling van Franse Spinoza-pionier Ch.  Appuhn voorzien van zijn commentaar. Die aankoop was decisief: sedertdien week Spinoza niet meer van mijn zij...

Ter aanvulling van dit ‘contactverhaaltje’ vermeld ik de Spinoza-biografie van Theun de Vries, nog steeds een waardevolle instapbiografie en ook mijn kennismaking met twee academische Spinoza-auteurs, een Nederlander en een Vlaming: Wim Klever (Universiteit Rotterdam) kon mij boeien met zijn Zicht op Spinoza (1994) en met zijn Een nieuwe Spinoza (1995). Heel wat jaren nadien ontdekte ik Spinoza, de doornen en de roos (2009), een basisboek voor elke Spinozavriend van de Lovaniensis Herman de Dijn.
​
Mijn contact met Spinoza liep dus via een aantal boek-stapstenen. De genoemde auteurs wezen mij de weg naar de geschriften van BdS en ik ben ze daar erg dankbaar voor. Maar mijn vervolgstudies en mijn beroepsbezigheden lieten mij weinig tijd om me in te graven in het leven en de levensleer van de filosoof die mijn leven ging veranderen. Dat kon eerst ten volle zijn beslag krijgen toen ik met pensioen was...
​
2 Wat betekent Spinoza voor je?
Boeken kunnen je leven veranderen. Een dooddoener, zeker, maar boeken kunnen dat echt! Hoewel in vorige eeuw honderden auteurs mijn pad kruisten, had ik zoiets zelf nog nooit ervaren. Tot ik mij grondig verdiepte in Spinoza. Een vijftal aspecten van die ‘levensverandering’ wil ik wel kort belichten.

1 Toen ik dertien-veertien was, vervreemde ik allengs van het Rooms-katholicisme waarin ik nogal lauw was opgevoed. Een half leven later werd de spirituele leemte die erdoor was ontstaan door de geschriften van Spinoza (grotendeels) opgevuld. Van ‘verandering’ gesproken...

2 Spinoza’s filosofie is échte filosofie, d.w.z. een filosofie die niet voor de school maar voor het leven werd geschreven. Zijn leer is een existentieel-authentieke levensfilosofie, die mij elementen aanreikte om tot een gavere wereldbeschouwing te komen en die mijn kennis over de psychologische mechanismen van mijzelf en die van mijn naasten rationeel fundeerde. Kan er iets nuttiger zijn?

3 Spinoza’s leer over Staat & Recht (zoals die verscholen zit in het TTP en het TP) bracht wat meer orde in de even scholastieke als disparate kennis die mij op de universiteit werd bijgebracht.
Wat de regeringsvorm betreft, onderschrijf ik Spinoza’s visie dat de hoofdopdracht van een staat neerkomt op het garanderen voor zijn onderdanen van interne én externe veiligheid, op het waarborgen van vrijheid en last but not least op het recht van residueel verzet van burgers tegen elke overheid die die basisplichten niet nakomt.
Wat het recht betreft, deel ik Spinoza’s visie over het ontstaan van het recht met de distinctieven die hij hierbij maakt. Wie geopolitiek belangstelling heeft, kan dagelijks vaststellen hoe actueel Spinoza’s visie over internationaal recht is...
Wat de verhouding kerk-staat betreft ben ik het ook met Baruch eens: onderschikking van de eerstgenoemde aan de tweede en absolute scheiding tussen beide. In Vlaanderen zijn deze beide principes nog niet volkomen gerealiseerd en wat de rest van de wereld betreft...

4 Spinoza veroorzaakte een shift in mijn historische belangstelling. Opgeleid als mediëvist aan de UGent in de positivistische traditie van Henri Pirenne (1862-1935), verplaatste mijn historische belangstelling zich naar onze Tachtigjarige Oorlog en vooral naar de 17de eeuw en de Gouden Eeuw van de Republiek.  Ik hou me nu nog uitsluitend met die historische materies bezig. De mediëvist vervelde allengs tot een dixseptièmiste.

​​

• ​H. Krop, Spinoza, een paradoxale icoon van Nederland, Amsterdam, 2014. Meesterlijk.
• J. M.M. van de Ven, Printing Spinoza, A descriptive Bibliography of the Works Published in the Seventeenth Century, Leiden, 2022. Indrukwekkend monnikenwerk.
• J. Israels, Spinoza Life & Legacy, Oxford, 2023. Voorlopig alleen maar in het Engels te lezen. Een baksteen van een boek maar erg goed gestructureerd zodat hoofdstukken als afzonderlijke essays kunnen worden gelezen. Onmisbaar.

Ik kom op het spoor van een essay van ene Jeffrey Marshall Webster. De titel van zijn werkstuk is goed gekozen: Fysica én Spinoza... je komt meteen uit op Einstein die, zoals alle Spinoza-adepten weten, zijn ‘geloof in de God van Spinoza’ schriftelijk bekende. De al te stellige ondertitel van het essay kan ik evenwel niet ernstig nemen... maar omdat het over onze filosoof gaat en ook fysica/astrofysica mij boeien, bestel ik gauw die nieuwe ‘Spinoza-publicatie’ bij Amazon. ‘s Anderendaags schuift de postbode het in mijn bus.
Het is een dun ding van 103 bladzijden, gezet in grote letter, door de auteur uitgegeven in eigen beheer en (nogal slordig) gedrukt door Kindle, de ‘uitgeverij’ van Amazon. Het achterplat leert mij dat de auteur Amerikaan is, één van de ca. 30.000 inwoners van de katoenstad Statesboro, gelegen in het zuidoosten van de conservatieve staat Georgia en eruit ziet als een cowboy. Het Wereldwijd Web geeft geen bruikbare informatie over deze Webster... ben ik eraan voor het geld en de moeite?

Dat zal ik alleen maar aan de weet komen als ik Websters boekje uitlees. Ik merk al vlug dat de auteur beslagen is in fysica en ook vertrouwd met de geschiedenis van de Westerse filosofie.  Een goede aanzet om verder te lezen.

Websters ‘verklaring van het universum’ neemt zowat 16 hoofdstukjes en 80 blz. in beslag. Vervolgens rondt hij zijn essay af met een Appendix-Science, een inventaris van alle fysica-leerstukken die zijn uiteenzetting moeten funderen. Ik word in vlot leesbare taal geïnformeerd over de spectaculaire ontwikkelingen van de fysica sinds pakweg 1900 en over recente hypotheses over aspecten van het ontstaan en de evolutie van het universum. De auteur is in dit verband geen voorstander van de ’Standaard-theorie’ die de Big Bang blijft accepteren als oorsprong van het universum, hoewel die theorie bij herhaling diende aangepast met nieuwe hypotheses om ze overeind te houden. Webster prefereert de Continuous Creation Theory en de Space Resonance Theory (Milo Wolff) o.a. omdat beide theorieën natuurkundig kunnen worden verklaard door het bestaan aan te nemen van Zero-Point Energy. Over de eerstgenoemde theorie hebben we het zo meteen, de tweede stelt dat simultane verschijnselen elkaar kunnen beïnvloeden op een niet-causale wijze. (Beide theorieën activeren een Spinoza-knipperlichtje...)

Zero-point Energy (voortaan afgekort als ZPE) is de hoeksteen van Websters ‘verklaring van het universum’ omdat die volgens hem, ook de dynamiek van het universum kan verklaren via het ‘opduiken’ (Emergence Theory) van fysische verschijnselen in het veld van die ZPE.

ZPE kan worden gedefinieerd als de kleinst mogelijke energietoestand van een atoom of van een molecule. Het concept werd door de Duitse fysicus Max Planck in 1900 ontwikkeld en Duitse fysici noemden het Nullpunktsenergie. Nulpunt-fysici beweren dat de ruimte van het universum geen vacuum (leegte) is maar wel een uitermate dicht plenum van nulpuntenergie. Ze waren met die theorie in staat om tal van onverklaarbare problemen op te lossen die zich manifesteerden in andere onderzoeksdomeinen van de fysica. De NPE-hypothese won daardoor aan geloofwaardigheid en kende behoorlijk wat bijval.

Aan de hand van een aantal recente natuurkundige theorieën kan, aldus Webster, worden verklaard hoe energie, hier ZPE, zichzelf organiseert tot steeds complexer configuraties van materie én intelligentie die in tijd, ruimte en mogelijkheden oneindig zijn. De auteur legt in zijn essay ook de nadruk op de mogelijkheid om ZPE ‘af te tappen’. Oneindige energie, communiceren en reizen tegen een snelheid die minimum twintig miljoen keer de snelheid van het licht bedraagt, behoren dan volgens de auteur, tot de mogelijkheden. Hij wordt er zowaar euforisch van:
 
‘An unlimited supply of incredibly cheap, clean energy: what will this mean for the world? An explosion of economic activity never seen before; a much cleaner planet; and certain political and economic realignments when nations that depend on oil exports for their wealth and power see their main resource plummet in value, and nations that possess that ability to extract zero-point energy see their wealth and power soar. But there is a downside to zero-point energy. In the wrong hands it could power a doomsday weapon.’  (blz. 54)
 
Hier komt een onfris aapje uit de mouw van Webster: het is de taak van de USA, zo meent hij, om de machtigste natie van de planeet te zijn ‘én te blijven om kwaadgezinde naties onder controle te houden en de wereld van de ondergang te redden’: onverbloemd supernationalisme en white supremacy ideology...  En verder, of die energie-tap mogelijk is wordt door vele fysici zeer betwijfeld. Voor Science fiction-auteurs werd de droom van ‘zero-punt-energie tappen’ uit een vaatje dat nooit leeg geraakt een dankbaar gegeven om er hun verhalen aan op te hangen.
 
Een tweede belangrijk ingrediënt in Websters ’verklaring van het universum’ is een variant van de Intelligent Design-hypothese (ID). De auteur noemt op blz. 93 van zijn Appendix ID een taboo to the scientific elite, maar hij blijft er zelf een voorstander van. Voor aanhangers van ID is een verklaring van het universum niet denkbaar zonder de tussenkomst van een Super-Intelligentie. Biologen en fysici zien overal de bewijzen van ID, beweert de auteur, en zijn wetenschappelijk nu op het punt gekomen om de ware natuur van de Designer te achterhalen: die ‘Intelligente Ontwerper’ wordt nu begrepen als de bewaker en de fine tuner van het natuurkundig proces dat erop was gericht om de finaliteit van carbon based life mogelijk te maken, zo Webster. (Alweer een Spinoza-knipperlichtje).

Ik heb nu al meer dan de helft van het essay gelezen en vraag me af wanneer Spinoza dit verhaal zal binnenstappen... Wel, die verschijnt als een deus ex machina in het voorlaatste hoofdstukje, op bladzijde 71. Het overgrote deel van dat hoofdstuk wordt door Webster opgevuld met biografische gegevens over onze filosoof, en dan brengt hij de door de ZPE gegenereerde materie en geest in verband met de substantie zoals Spinoza die begreep.  Zijn al te bondige en vooral zijn onvolledige uitleg doet vermoeden dat hij Spinoza’s metafysica maar oppervlakkig kent, want Webster heeft ook niet in de gaten dat de Intelligent Design Hypothese helemaal niet spoort met de filosofie van Spinoza, vooral niet omdat die via een achterpoort weer een transcendent scheppende God binnenhaalt. Ook de Resonance Theory die de causaliteit op de tocht zet, is een aanfluiting van de diepste overtuiging van de Meester..

Ik ga landen: ondanks de knipperlichtjes kan ik de lectuur van het essay van de ‘Bible Belter’ uit Statesboro Georgia niet echt afraden. Zijn essay is een mix van wetenschap en science fiction, overgoten met een filosofisch sausje. Maar, ook al ben je het niet eens met bepaalde posities in de tekst van een auteur, je leert altijd wel iets bij: Webster gaf mij een heldere herhalingsles in de geschiedenis van de moderne fysica/astrofysica en bovendien leerde hij mij dat astrofysica, ook al is het een ‘exacte’ wetenschap, een grabbelton is van hypotheses waarvan de vaders elkaar even heftig bekampen als de hypothesen-bouwers in de humane (verre van exacte) wetenschappen. 
​
En, weet je, sci-fi is best een leuk literair genre.
 
 Willy Schuermans
6.11.2023

See: English version

Inleiding - Deel 1

​ 1 De politieke religie (p. 105-110)
In het TTP construeert Spinoza een religie. De titel van dat boek wijst er op dat het een theologisch project is, namelijk de constructie van een religie én een politiek project omdat de theologische constructie de samenleving moet dienen. Uit ervaring weet Spinoza dat het volk een primitief karakter heeft en daardoor onstandvastig is waardoor het zich niet op de Natuur kan oriënteren. Daaraan kan niets worden veranderd. De ontwikkelde mens kan uit zichzelf tot een zinvolle en constante levenswijze komen, het volk moet daartoe worden gebracht door anderen. Gelukkig kan het volk van die onstandvastigheid worden verlost, want het beschikt over een zeer bijzonder talent, namelijk de begaafdheid om te ‘gehoorzamen’.

Religie is voor Spinoza een surrogaat voor redelijk inzicht omdat ze ook tot een zinvolle en constante levenspraktijk kan leiden. In feite komt het erop neer dat zowel de verstandige mens (de filosoof, de wijze) als de volksmens tot een dergelijke levenspraktijk kan komen, maar ieder via zijn eigen weg. Naar de inhoud is er dus geen verschil, naar de vorm wel: religie gaat hand in hand met ‘gehoorzaamheid’, filosofie met ‘redelijkheid’.
Gehoorzaamheid is bij Spinoza de vaste aanduiding voor wat het gewone volk nog kan redden omdat het volk geen ‘redelijk inzicht’ heeft. Die gehoorzaamheid komt tot bij het volk via de goddelijke openbaring is of ‘profetie’ (Sp.) Die treft de volksmens aan in de Bijbel. Maar het Heilig Boek is, helaas, in handen gevallen van obscurantisten en sektariërs zodat de ware Bijbelse boodschap van gehoorzaamheid wordt verduisterd. Er dient dus ingegrepen...

Het TTP beschrijft hoe die ingreep in zijn werk gaat. Het is wel zo dat alleen de filosoof, op basis van zijn natuurlijke rede, de ware boodschap uit de Bijbel kan puren, maar die filosoof vertegenwoordigt voor het volk geen autoriteit, die vindt het alleen in de openbaring die hij voor bovennatuurlijk houdt. Om uit die impasse te raken, combineert Spinoza het een met het ander. Op grond van de rede wordt vastgesteld wat in de Bijbel de ware kernboodschap is en wat bijzaak en franje. Die filosoof-interpretator wordt opgevoerd als de vertolker van de goddelijke openbaring die hij formuleert in een taal die voor het volk verstaanbaar is. Hij treedt dus als het ware op in de plaats van God en spreekt door zijn mond. Merkwaardig en paradoxaal genoeg, aldus Kal, speelt hij het klaar om inzicht te verschaffen in de ware boodschap van God, in wiens plaats hij treedt, door zijn rede te gebruiken en zich te oriënteren op de natuur.

Voor het volk nemen Mozes en Christus de plaats in van God, misschien ziet Spinoza zichzelf wel in dit rijtje...; het gaat in feite om de machthebbers van na Christus die hun rol als plaatsvervangers van God terdege moeten invullen. Spinoza zal daaromtrent ook zijn visie geven. Het volk wordt geacht gehoor te geven aan de religie die de staatsman voorhoudt. De religie die eerst en vooral vroomheid d.w.z. gehoorzaamheid aan God is, mondt uit in gehoorzaamheid aan de staatsman (eerst Mozes) later aan de staat (van na Christus). Die overtuiging sluit evenwel niet uit dat Spinoza in religie een maatschappelijk nuttig element ziet: het kan een werktuig zijn om vrede in de samenleving te garanderen en de macht van de staatsman te bestendigen.
​
Wat Spinoza over religie zegt, ontleent hij aan de Bijbel omdat het volk die Bijbel als de enige autoriteit aanvaardt. Hij spreekt ‘in de naam van God’. Die uitdrukking wordt echter door het volk begrepen als ‘in naam van de Bijbel’, maar door Spinoza ‘in de naam van de natuur’.

2 Een wonderlijke overstap (p. 111-115)
Het TTP-project roept een aantal vragen op. Kal rijgt in dit hoofdstuk, dat over een sleutelmoment gaat in zijn visie, vraag aan vraag. Ze worden gesteld, maar niet alle beantwoord.

Wat doet Spinoza in feite als hij zijn ware religie uit de Bijbel distilleert, uit een Heilig Boek, dat bestaat uit een O.T en een N.T., een rijk en divers geheel dat tal van interpretatie-moeilijkheden oplevert? Waarom is zijn religie een ware religie? Voor zijn doel moet die, als eerder gezegd, enerzijds eenvoudig zijn om nieuwe meningsverschillen te vermijden en anderzijds steunen op gerechtigheid en liefde. Gehoorzaamheid van de gelovigen kan alleen maar worden bereikt wanneer er geloofsdogma’s zijn. De gehoorzaamheid kan als het formeel aspect van de ware religie worden beschouwd en antwoordt op de vraag ‘wat te doen?’. De dogma’s zijn er de theoretische aspecten van en zijn ‘van louter beschouwelijke aard, meningen over God’ (Sp.); ze geven een antwoord op de vraag ‘wat te denken?’. Voor de ware religie zijn beide aspecten van belang: het formeel-praktische aspect (gerechtigheid en liefde) kan niet worden bereikt zonder de theoretische meningen over God. Voor Spinoza behoort het theoretische aspect van de ware religie tot de wereld van de fantasie: het heeft voor hem geen enkel belang, tenminste voor zover religie en filosofie maar uit elkaar worden gehouden.

Verder dringt zich de vraag op hoe gehoorzaamheid aan een religie veranderd kan worden in gehoorzaamheid aan een staatsman of aan een staat. Om dat te kunnen klaarspelen maakt Spinoza gebruik van een list. Daarbij sluit dan weer een vraag aan: waartoe dient die gehoorzaamheid aan God, als het in werkelijkheid om een burgerlijke gehoorzaamheid aan een overheid gaat? Had Spinoza niet meteen de gehoorzaamheid aan de burgerlijke overheid kunnen organiseren? Het antwoord op die vraag is negatief: het gebruik van een list is urgent en wel om twee redenen: ten eerste, gehoorzaamheid wordt alleen vrijwillig opgebracht als die een religieuze dimensie heeft en, ten tweede, niemand is bereid zijn gelijke te gehoorzamen tenzij die gelijke met een vorm een goddelijke macht is bekleed. Ook hier is een religieuze dimensie in het spel. Maar... al die gehoorzaamheid, is die wel met democratie te rijmen? De machthebber staat in Spinoza’s verhaal centraal: hij wil de eensgezindheid onder het volk bewaren en bovendien ook zijn macht. Heeft hij wel belang bij ‘democratie’?

De ware religie is een derivaat van de Bijbel, ook de list ontleent Spinoza aan het Boek der Boeken. Mozes is in het TTP niet zomaar een voorbeeld; hij is voor Spinoza kennelijk een ‘standaard van verstandig leiderschap’ aldus Kal. Ook die gebruikte een list. Meer vragen rijzen. Wat gebeurt er als Spinoza dezelfde tactiek gebruikt: Is dit een geheime leer die verborgen moet blijven...?

Opmerkelijk is verder dat Spinoza Christus boven Mozes plaatst. Maar Christus is geen staatsman. Het gaat na hem over ‘mensen van na Christus’. Mozes’ politiek is obsoleet en kan niet meer worden toegepast. Maar, alweer rijst een vraag, hoe moet het doel van de TTP, namelijk een eensgezindheid in de samenleving, dan worden bereikt? De levenspraktijk van het volk bestaat uit gerechtigheid en liefde, die het opbrengt op basis van zijn religieuze gehoorzaamheid. Maar de realiteit is, dat ze in werkelijkheid daaraan gebonden zijn door ‘vaderlandsliefde’.

3 De eenvoud van de religie (p. 116-118)
In het christendom gaat het voor Spinoza in wezen over zedelijke leerstukken o.a. liefde, vreugde, vrede, zelfbeheersing, goede trouw, goedheid, zachtmoedigheid kortweg over ‘gerechtigheid en liefde’ (330). Hij heeft het ook over zedelijke ‘leerstukken’ en morele ‘documenten’ (172). Die religie congrueert met de goddelijke universele wet en richt zich tot de hele mensheid en niet, zoals het judaïsme, tot één enkele natie. Bovendien is die religie ingeschreven in de harten van de mensen zodat die ook samenvalt met de natuurlijke wet (159).
​
De ware religie is voor Spinoza een religie van vroomheid en waarvan de principes makkelijk zijn te formuleren én makkelijk te begrijpen. En vooral 
zonder gecompliceerde leerstellingen die bron zijn van onenigheid en twisten. Omdat een dergelijke religie eenstemmigheid in de samenleving stimuleert, is ze maatschappelijk nuttig voor het bewerken én bewaren van de eenheid.
Een universele religie bevat niets waarover tussen zedelijk goede mensen een geschil kan bestaan (329). Uitermate geschikt dus voor het te bereiken doel. Daarbovenop komt nog dat ook theologen en predikanten geen grond meer hebben voor dissidentie en getwist.

4 Reductie van religie tot moraliteit (p. 119-121)
Spinoza reduceert religie vooral tot zijn praktische dimensie en die komt neer op het leiden van een deugdzaam leven (gerechtigheid en liefde). Hij onderkent, zoals blijken zal, ook een theoretische dimensie aan de religie maar dat verandert niets aan de praktische inhoud ervan.
Het wordt stilaan duidelijk dat Spinoza, die in religie twee kanten onderkent, namelijk een praktische (de gedragingen) en een theoretische (de verplicht te geloven dogmatiek), reduceert tot de praktische zijde ervan en meteen ook tot gedrag d.w.z. tot moraliteit. Offers, gebeden en andere praktijken hebben voor Spinoza geen waarde. In de Bijbel hebben die overigens vaak een ritueel en ceremonieel karakter. Ook christelijke ceremonieën als doop, avondmaal e.a. zijn voor hem overbodig. Voor Spinoza leert het N.T. hoofdzakelijk zedelijke leerstukken.
 
Een ander aspect van de reductie van de ware religie tot moraliteit heeft betrekking op Spinoza’s lezing van de Bijbel waarin het veelal gaat over andere zaken dan over de eenvoud van het deugdzaam leven. De Bijbel staat boordevol wonderlijke verhalen en vreemde rituelen en hij besteedt er vele bladzijden aan, maar dat alles, zo besluit hij, is niet de essentie van religie, het wezen ervan is deugdzaam leven.
​
De lezer van het TTP realiseert zich geleidelijk dat Spinoza geen toegang heeft tot de Bijbel waarvan hij meermaals te kennen geeft dat de inhoud ervan zijn begrip te boven gaat. Voor hem staat er in de Bijbel al te veel wat niet door de rede, die zich oriënteert op de natuur, als waar kan worden bevestigd. Hoewel hij hiermee niet veel kan aanvangen, zal hij er toch gebruik van maken bij de ontwikkeling van de theologie die hij in zijn TTP ontwikkelt.

5 Het criterium voor de ‘ware religie’ (p. 122-125)
De eenvoudige deugd die ook ingeschreven staat in de harten van alle mensen kan door de rede worden bevestigd. Die deugd is een eeuwige natuurlijke wet en dus voor Spinoza ook een ‘goddelijke’ wet waarvan de inhoud in zijn Ethica aan bod komt, de theologische zijde ervan in zijn TTP.
​
In het voorwoord van het TTP deelt Spinoza ons mee dat hij de goddelijkheid van de Bijbel wil herstellen en de Bijbel wil redden uit de handen van de obscurantistische predikanten die de religie bezwaren met gecompliceerde interpretaties. Het gaat hem voornamelijk om de Bijbelse basisboodschap, namelijk het beoefenen van ‘eenvoudige deugd’ en precies daarin ligt de goddelijkheid (dus ook de ‘natuurlijkheid’) van de Bijbel. Wat daarboven uitstijgt, en dat is het meeste, stemt niet overeen met de natuur en is voor hem van geen tel.

​Een sleuteltekst in deze context staat te lezen in TTP 304. Maar Kal noemt die tekst hybride. Enerzijds is daarin sprake van Christus die ‘in de hoogste mate natuurlijk is’ en anderzijds wordt het christendom gepredikt door apostelen die daartoe een beroep doen op het lijden en de heropstanding van Christus, die door de natuurlijke rede niet kan worden gevat. Je zou kunnen stellen, aldus Kal, dat het volk exotische verhalen nodig heeft om de rationele natuurlijke religie te aanvaarden.

6 De Bijbelse manier van werken (p. 126-130)
Het volk begrijpt niet wat wordt bedoeld met natuurlijke goddelijke wet omdat het niet beschikt over redelijk inzicht. Voor het volk geldt alleen de geopenbaarde wet van de Bijbel. Dit leidt, aldus Kal, tot een ogenschijnlijke tegenstelling: de ware religie congrueert met de filosofie, maar ze kan alleen maar het volk bereiken als ze in een fantasievolle vorm wordt gegoten. De ware religie is dus tegelijk niet-redelijk en redelijk. In TTP 90 komen die beide uitgangspunten samen. Op het einde van dat citaat stelt Spinoza dat religie en filosofie op eigen benen kunnen staan. Meer nog, beide stellen een ethiek voor die mensen naar ‘eenvoudige’ deugdzaamheid leidt: de filosoof leert die kennen door oriëntatie op de natuur, de vrome mens leert die deugdzaamheid via de Bijbel. Maar er is wel degelijk een verschil tussenbeide en dat verschil schuilt in de werkingswijze van de Bijbel: die verpakt haar boodschap in exotische verhalen en vreemde ceremonieën.
​
Voor Spinoza bestaat, als eerder gezegd, het grootste deel van de Bijbel uit onbewezen dingen (236) waarvan het meeste niet tot de ware religie behoort, het is alleen maar van belang om haar boodschap van ‘gerechtigheid en liefde’ (Sp.) aan de man te brengen. Spinoza maakt van die onbewezen massa een vormkwestie, een wijze van aankleding. Wie kennis nam van de religieuze kracht van de Bijbel, van de rijkdom aan gedachten en de literaire waarde van sommige Bijbelboeken en daarbij enig besef heeft van het historisch drama dat zich met deze teksten begint te voltrekken, kan niet anders dan vaststellen dat Spinoza daarvan niet het minste benul heeft gehad: ‘In verhouding tot het origineel stelt wat hij ervan opneemt in zijn ‘ware religie’ eigenlijk niets voor.’ (Kal) Het grootste deel van de Bijbelteksten, zijn voor hem niet meer dan aankleding om het gewone volk te imponeren. Hij, Spinoza, gelooft heilig in zijn missie, namelijk het creëren van een ideologie: zo eenvoudig en onproblematisch als die is op religieus vlak, zo bruikbaar en effectief is die op het politiek vlak.

7 De afstemming op het volk (p.131-133)
Wat voor de Bijbel geldt, geldt ook voor de ware religie: de vorm ervan is het resultaat van een aanpassing om de inhoud voor de massa begrijpelijk te maken. De ware religie moet worden afgestemd op gangbare meningen van het volk, op de gebruiken van de tijd, op zijn bevattingsvermogen. Dat de waarheid daarbij geweld wordt aangedaan is bijkomstig, het is de gehoorzaamheid die hier primeert (321). Zo wordt de religie in een sfeer getrokken van ‘het doet er allemaal niet toe als het beoogde ideaal, namelijk maatschappelijke gehoorzaamheid, maar wordt bevorderd’ (331).
​
De aanpassing van Bijbelinhoud is trouwens ook voor het individu een mogelijkheid als die ervan overtuigd is dat daardoor een betere gehoorzaamheid aan God het resultaat is (324). Voor Spinoza is religie grotendeels vorm die in dienst staat van ‘gerechtigheid en liefde’. Ze is nog ware religie, weliswaar voor het volk grotendeels onbegrijpelijk, maar verliest aan geleerdheid en filosofische inhoud (328).

8 Verplichte meningen (p. 134-138)
Spinoza stelt in het TTP meer dan eens lijstjes op die handelen over dogma’s die tot de ‘theoretische inhoud’ van de religie behoren. Het betreft leerstellingen die de gelovige verplicht is te geloven. Het gaat daarbij over meningen over een transcendente God, die Spinoza zelf vervangen heeft door de natuur. Voor de eenvoudige man ligt dit anders, want die heeft zich te houden aan de universele leer van de Bijbel, die hij formuleert in TTP 182. Het gaat hier om verplicht te aanvaarden dogma’s. Immers: ‘wie niet weet of niet gelooft dat God bestaat, kan hem niet gehoorzamen en niet als rechter erkennen’ (329).

Een van die verplichte dogma’s is ook dat God rechtvaardig en barmhartig is, maar Spinoza stelt eerder in zijn TTP 163 ook dat het menselijke eigenschappen zijn die aan God worden toegeschreven, en dat die eigenlijk niet op God mogen worden toegepast omdat de natuur ze niet kent. Maar de religie richt zich hier tot het begripsvermogen van de gewone man. Ook al zijn die beweringen onjuist en niet waar, als ze gehoorzaamheid genereren, dan is daar niets mis mee. De voornaamste verplichte leerstelling is het geloof in een transcendente God, een opvatting die Spinoza zelf verwerpt. Dat de gelovigen zoiets aanvaarden, vindt de filosoof geen bezwaar omdat religie en filosofie elk een eigen domein hebben: in de filosofie gaat het om ‘niets dan de waarheid’ (Sp.), in de religie om niets anders dan om gehoorzaamheid en vroomheid (332-333). Dat die beschouwelijke leerstellingen manifest onwaar zijn, speelt geen rol als degene die het aanvaardt maar niet weet dat ze onwaar zijn’ (328).
​
Spinoza’s ware religie is daarom niet waar door zijn theoretische inhoud, maar door zijn praktische leerstellingen die omwille van de gehoorzaamheid van kracht zijn: ‘het recht verdedigen, de armen helpen, niet doden, niets van een ander begeren enzovoort’ (312). De praktische leerstellingen die de waarheid van de religie uitmaken kunnen geenszins worden verward met de theoretische.
​
Christusgebeuren (lijden, dood, heropstanding) komen niet voor in Spinoza’s lijstjes van theoretische leerstellingen en zijn voor hem geen verplichte geloofspunten.    

9 De morele wereldorde (p. 139-142)
De ware religie bestaat, als al gezegd, uit een aantal meningen, d.w.z. theoretische leerstellingen over God. Die zijn noodzakelijk om de gehoorzaamheid van het volk te genereren. Die leerstellingen moeten verplicht geaccepteerd worden. Maar, die theoretische stellingen hebben ook een belangrijke praktische dimensie. De gelovige moet aanvaarden dat God de vromen beloont en de niet-vromen straft. Dat is het principe van loon naar werken. Spinoza koppelt hier de traditioneel-religieuze idee van menselijke verdienste aan goddelijke voorzienigheid. Mensen moeten dat geloven om gehoorzaamheid te bereiken. Met het doel van gehoorzaamheid voor ogen, zijn de theoretische leerstellingen voor Spinoza ook redelijk te noemen en is redelijk inzicht niet uitgesloten. De noodzaak om religie aan te passen aan het begripsvermogen van het volk is een rationeel gegeven dat door iedereen kan worden in gezien. 

​​Nietzsche noemt in zijn De antichrist (1888) de idee van een God die vromen beloont en bozen bestraft ‘de morele wereldorde’, die hij uitdrukkelijk een leugen noemt. Dat heeft hij gemeen met Spinoza, maar het is niet zijn bedoeling die leugen te propageren als een religie voor het volk. De patriarchale en autoritaire leider van het volk, opgevoerd in het TTP, gebruikt de leugenachtige religie (die Nietzsche verwerpt) als machtsinstrument.

10 Mozes als politieke standaard (p. 143-146)
In de volgende hoofdstukken bekijkt Kal hoe religie als politiek instrument, kan worden ingezet. Voor Spinoza is religie vooral een politiek instrument in handen van de staat of een staatsman. Dit hoofdstukje handelt over de overstap van de gehoorzaamheid van de gelovige aan God naar zijn gehoorzaamheid aan de staat (van belang voor de politieker). De politieke bruikbaarheid van religie is geen thema van het TTP waarin het om de studie van de Bijbel gaat, met de bedoeling er de ‘ware religie’ uit te distilleren. Spinoza houdt daarbij altijd goed het formeel onderscheid in ’t oog tussen religie (gehoorzaamheid) en filosofie (redelijk inzicht).

Het uitgangspunt van de politieke beschouwingen in het TTP is de vraag hoe de staat zijn macht kan behouden. Dat lijkt op het eerste gezicht niet erg problematisch omdat het hoogste staatsgezag (summa potestas) zoveel recht bezit als het macht heeft. Voor Spinoza is macht, niet recht, de beslissende factor. De staat is aan geen wetten gebonden en de onderdanen zijn verplicht die te gehoorzamen. Van een politieke constitutie is in het TTP nergens sprake. De staat is in feite een ‘absolute staat’, een grondwet past niet in deze context. Maar: het recht van de staat mag dan wel zover reiken als haar macht, dat betekent niet dat die macht niet door haar burgers kan worden bedreigd (367). Voor Spinoza ligt de macht van het staatsgezag niet in haar coërcitieve kracht maar wel in de mogelijkheid om alles in het werk te stellen opdat burgers uit eigen beweging het staatsgezag gehoorzamen. Het effect daarvan is groter dan dat van dwang. Spinoza kiest ervoor om geen directe uiteenzetting te geven over de wijze waarop de staat haar gezag in stand kan houden (369), hij gaat onrechtstreeks te werk en concentreert zich daarbij op de Bijbelse Mozes.
​
Voor Spinoza is Mozes het model van verstandig staatsmanschap. Hoe politici van ‘na-Christus’ hun gezag moeten veilig stellen, komt maar hier en daar aan bod. Maar zijn uiteenzetting op dit vlak wordt eerst goed duidelijk met Mozes als model op de achtergrond. Zijn uitleg over diens leiderschap dient als model voor alle machthebbers van ‘na-Christus’. Het inzicht over de mogelijkheid om religie als politiek instrument te gebruiken, ontleent hij opnieuw aan de Bijbel, waarin hij heel zijn betoog wil verankerd zien. Het N.T. is daartoe niet dienstig, wel het O.T. met de figuur van Mozes als lichtend voorbeeld.

3 Invoeging in de orde (p.31-39)
Het motto van het TTP is gehoorzaamheid, niet de vrijheid, aldus Kal. De volksmassa kan evenwel via deze gehoorzaamheid ook deel hebben aan vrijheid. Voor een juist begrip dient men te weten dat Spinoza in zijn Ethica God als de enige vrije oorzaak erkent (EI, st. 17). Dat belet evenwel niet dat ook de mens vrij kan worden, op voorwaarde dat die zich voegt naar God of a.h.w. leeft in God. Het dienen van God is voor Spinoza de hoogste vrijheid (EII, 49). De wijsgerig gevormde mens kan, via het juist gebruik van de rede, zich conformeren aan de natuur die Spinoza vereenzelvigt met God. Door God of de natuur binnen het bereik van de mens te brengen, wordt de transcendentie opgegeven en beschikt de rationele mens over de mogelijkheid om zich in te voegen in de natuur, waarvan hij zich, op grond van de rede, een onderdeel weet. Deze conformistische (conservatieve) houding maakt de mens voor Spinoza tot een vrij mens. Kal wijst erop dat deze conformistische houding sterk contrasteert met het non-conformisme van Nietzsche die niets wil weten van een vergoddelijkte natuur. De rationele mens (de wijze) accepteert op rationele gronden zowel zijn invoeging in de natuur als zijn invoeging in de samenleving. 

I. Kant (1724-1804)​De massamens leeft niet volgens de ratio en daarin ligt de oorzaak van zijn onstandvastigheid in de samenleving. Het volk zal daarom op een andere wijze tot vrijheid moeten worden gebracht: de staatsoverheid zal daartoe het nodige doen. Door gehoorzaamheid via religie kan de volksmassa, door zich in te voegen in de samenleving, ook gedeeltelijk deel hebben aan de vrijheid, want invoeging in de natuur is voor de massa, die niet volgens de ratio leeft, helaas niet mogelijk. Spinoza wil voor alles het denken van het volk onderwerpen aan de leiding van een ander. Kant en Nietzsche kiezen voor een individu dat zich oriënteert op zichzelf en zo voor zich een persoonlijke ruimte creëert die groter is dan de bestaande orde. Die individuele vrijheid maakt een veelbelovende toekomst mogelijk. Dit is vrijheid zoals wij het NU begrijpen. Spinoza’s vrijheid is helemaal wat anders: die komt tot stand door conformisme, namelijk door invoeging van het individu in natuur en samenleving.

5 Een anachronisme (p. 45-53)
​Spinoza hekelt de theologen en kerkelijke leiders van zijn tijd. Met hun pseudo-intellectueel betoog hebben ze de lijdzame massa in hun macht en veroorzaken ze met hun theologisch gekissebis onrust in de samenleving. Om de volksmassa weer op het rechte pad te brengen en te houden, moeten de leiders (de staatsoverheid) hun een zinvolle en vaste oriëntatie voorhouden. Spinoza, die op religieus vlak ongebonden is (noch gelovige jood, noch christen), wijst daartoe de weg. Hij bestudeert op objectieve wijze de Bijbel, alvast een goed punt in zijn op de Bijbel gerichte maatschappij. Hij gaat daarin op zoek naar de ‘ware religie’. Die moet, als gezegd, eenvoudig zijn en betrekking hebben op de praktijk van het leven, zodat die nieuwe religie, bij aanvaarding door de massa, maatschappelijke rust kan brengen.

Hij benadrukt daarbij de goddelijkheid van de Bijbel, iets dat door kerkverantwoordelijken al eens uit het oog wordt verloren, om kracht en gezag te geven aan die ‘ware religie’ die de eenvoud zelve is en precies daardoor mensen kan overtuigen. Als er in de kerk eenheid heerst, dan zal de samenleving geen theologische twisten genereren. De eenvoudige religie maakt zo een einde aan het sektarisme en de pluriformiteit op religieus vlak. Maar, blijft er dan nog wel iets over van Spinoza’s streefdoel ‘God te vereren zoals het hem goeddunkt’? (Sp.)
​
De auteur vraagt zich nu af of Spinoza wel geloofde dat theologen, predikanten en het volk, die allen de religieuze pluriformiteit waren toegedaan, wel bereid zouden zijn om zich in het hokje van de ‘ware godsdienst’ te laten opsluiten? Spinoza heeft, aldus Kal, geen oog gehad voor nieuwe elementen in de maatschappij van zijn tijd: de pluriformiteit aan religieuze opvattingen (én politieke) wijst op het herleven van de individualiteit, die het waarmerk van onze moderne samenleving zal worden. Om het volk in het gareel van de ware godsdienst te loodsen, hoeft de staat geen dwang aan te wenden: Spinoza gebruikt daartoe, zoals verder zal duidelijk worden een list...

6 De eenheid van de samenleving (p. 54-59)
Het is de eerste zorg van Spinoza om de vrede in zijn samenleving te herstellen. Verdeeldheid moet er wijken voor eenheid. Maar... dat kan alleen maar door de pluriformiteit (de religieuze sekten) in die samenleving op te heffen. Spinoza’s optie om eenheid in de samenleving te bekomen, is erg radicaal in vergelijking met die van Hegel. Hegel accepteert voor het individu een subjectief vrijheidsbesef, d.i. een hoogst persoonlijke vorm van vrijheid. Het individu is voor hem een ‘oneindig persoon’ door zijn relatie tot een transcendente God. Maar die subjectieve vrijheid is voor hem niet beslissend, want de ware vrijheid is voor Hegel de objectieve vrijheid van de burger, die zich voegt naar specifieke zeden en gewoonten van de staat, die voor hem de objectieve realiteit zijn. Spinoza kent het recht op subjectieve vrijheid niet omdat dit niet past in zijn vrijheidsvisie, die neerkomt op volledige inpassing van het individu in de natuurlijke en maatschappelijke orde (de elite) of alleen in de maatschappelijke (de volksmassa), en dit zonder enige relatie tot het transcendente.

Hegels politieke visie is dualistisch: enerzijds toont die visie een liberaal aspect met een homo economicus als zwaartepunt van de samenleving en anderzijds een autoritair aspect. De tegenstelling tussen maatschappij en staat kenmerkt ook het hedendaags liberalisme. Die tegenstelling, zo meent Kal, kan op de achtergrond een licht werpen op de visie van Spinoza.
​
Spinoza’s ‘correctie’ van zijn maatschappij gaat verder dan dewelke Hegel toepast op de liberale samenleving: hij richt zijn pijlen op obscurantisten en sektariërs die hij de vrijheid van spreken wil ontnemen omdat ze door hun religieuze disputen de eenheid van de samenleving bedreigen. Spinoza zal dit ‘corrigeren’ via een betere vorm van religie, ZIJN ‘ware religie’. ​

7 De conservatieve machtsgreep (p. 60-64)
De net genoemde conservatieve machtsgreep, kan nog twee aspecten vertonen: een liberaal of een conservatief. In het eerste geval ligt het accent op een politiek die neerkomt op uitschakeling van de dogmatische minderheid van orthodoxe theologen; in het tweede geval ligt het accent op de aanvaarding door het hele volk van een nieuwe religie die het in petto heeft. Voor Spinoza hangen deze twee evenwel samen: eerst voorziet hij in de uitschakeling van de religieuze querulanten die de samenleving verzieken en dan wordt van bovenaf de ‘ware religie’ ingevoerd: naar de vorm betekent dit ‘gehoorzaamheid’, naar de inhoud gaat het om ’liefde, vreugde, vrede, zelfbeheersing en trouw.’ (Sp.)

Kal legt vervolgens uit wat onder ‘Conservatieve Revolutie’ wordt verstaan. Die denkrichting ontstond in de periode 1850-1950, pakweg van Wagner tot Spengler. De protagonisten van die beweging zijn tegen het moderne liberalisme, tegen het moderne individualisme en tegen de democratie als politieke regeringsvorm. Ze stellen de gemeenschap boven het individu, waarvan ze verwachten dat het zich inpast in de maatschappij die zo wordt ingericht dat het spanningsveld tussen individu en staat verdwijnt. Vroeg of laat verbindt zich deze stroming met nationalisme en als die ideologie zich vervolgens ook koppelt aan een politieke beweging, dan neemt die een autoritair karakter aan.
​
Spinoza’s opvattingen hebben raakpunten met de ideologie van de Conservatieve Revolutie, vooral over invoeging van het individu in de samenleving. Er is evenwel ook een belangrijk verschil: de voorstanders van de Conservatieve Revolutie identificeren zich VOLLEDIG met hun ideologie. In de visie van Spinoza identificeren zowel hij als de elite zich NIET met het project van de ‘ware religie’, die uitsluitend bedacht is voor de volksmassa en gebruikt wordt als een politiek instrument om de sociale vrede en veiligheid te realiseren.

8 De amputatie van de transcendentie (p. 66- 76)
Het belangrijkste verschil tussen de Conservatieve Revolutie en de Liberale Democratie is het volgende: in de liberale visie gaat het over de vrijheid van het individu, dat zich oriënteert op een toekomst die nog niet ter beschikking staat en dus onbekend is. De Conservatieve Revolutie acht dit niet zinvol en verwerpt die vorm van individuele vrijheid: dit komt neer op een amputatie van het moderne individualisme. Hegel is, als gezegd, voorstander van een individuele subjectieve vrijheid die het geweten tot absoluut criterium maakt voor eigen denken en handelen. Maar Kant navolgend, stelt hij vervolgens dat dit individueel geweten niet meer is dan een lege doos en daarom als maatstaf niet praktisch bruikbaar. Hij verwerpt Kants categorische imperatief en vervangt vervolgens, eigenaardig genoeg, diens subjectief persoonlijk geweten door een objectief geweten, namelijk de bestaande maatschappelijke orde van zeden, wetten en gewoonten, geïncorporeerd in de staat. Op die wijze amputeert Hegel al in 1821 het transcendent normatief criterium.

Ook bij Spinoza kan een dergelijke amputatie worden teruggevonden: op dit punt heeft hij Hegel voorbereid. In Spinoza’s Ethica is er een strijdpunt dat steeds weerkeert, namelijk de vrije wil, die hij ontkent (EI, st.32): van enige zelfbepaling kan dus geen sprake zijn. Dat belet niet dat de vrije mens voor Spinoza wel degelijk mogelijk is: zijn vrijheid belichaamt zich in de mens die de rede als leidraad voor het leven aanvaardt en niet de fantasie. Voor de individuele rationele mens, die zich een deel weet van de natuur, bestaat er geen transcendentie waarop hij zich zou kunnen oriënteren.
​
In het tweede deel van het boek belooft de auteur in te gaan op ‘het wonderlijk gegeven’ van een Spinoza die alle transcendentie weghakt en die dan tóch conceptueel behoudt in de volksreligie. Om dat zinvol te houden, bedenkt hij iets om dat achteraf weer te neutraliseren, ook al blijft het geamputeerde lichaamsdeel toch in functie...

9 Het andere perspectief (p. 77-79)
Het TTP kan dus worden gelezen vanuit het perspectief van de Conservatieve Revolutie net zo goed als dat kan vanuit het liberaal perspectief van iemand als Jonathan Israel. Ook hij leest in Spinoza dat de staat de religie noodzakelijk aan banden moet leggen en hij begrijpt dit als een vooruitstrevende politiek. In de inleiding tot een Engelse vertaling van het TTP zet hij Spinoza neer als een baanbrekende verdediger van de individuele vrijheid, de vrijheid van denken en de vrijheid van meningsuiting, kortom als een voorloper van de grote egalitaire waarden die de onze zijn. Spinoza’s staat, die uit ‘vrije’ burgers bestaat, is voor Israël zondermeer een ‘democratie’.

Democratie en vrijheid van denken zijn zeker thema’s van Spinoza, maar verderop zal de auteur bekijken of de ‘list’ waarmee Spinoza democratie in het TTP tot een sine qua non maakt én zijn vernuft om aan de vrijheid van denken een plek te geven, nog wel passen in de liberale interpretatie. Israel heeft helemaal geen oog voor het probleem van het uitgangspunt van Spinoza namelijk de eenheid van de samenleving die hij te allen prijze wil doorvoeren en dat Spinoza de bestaande religie niet terugdringt maar wel omvormt tot een volksreligie die, in de mate van het mogelijke, enige macht kan worden verleend. ​

Het begrip ‘gelijkschakeling’ verwijst historisch naar de politiek in Nazi-Duitsland vanaf 1933 om alle geledingen van de samenleving de nazi-ideologie op te leggen. Het begrip wordt ook los van die historische context gebruikt om formeel van bovenaf maatregelen door te voeren om de pluriformiteit in de samenleving op te heffen. Poetin, Erdogan en Xi Jinping zijn er actuele voorbeelden van. Er bestaat ook een informele gelijkschakeling, die erop neerkomt dat de Leider erin slaagt om zijn zienswijze - zonder gebruik van dwang - te doen aanvaarden door de bevolking.

De moderne techniek van ‘gelijkschakeling’ kan ook bij Spinoza worden teruggevonden: zijn ‘ware religie’ heeft immers geen ander doel dan de religieuze pluriformiteit in zijn samenleving uit te schakelen om zo een eind te maken aan haar verdeeldheid. De auteur voert voor de formele gelijkschakeling die Spinoza voorstaat drie tekstbewijzen aan (blz. 90) en een voor de informele, die voor Spinoza een zaak van massapsychologie is (TTP, 368). De ‘ware religie’ kan op zachtzinnige wijze worden ingevoerd.

Naast het wettelijk domein dat het eigen domein van de staat is, pikt de overheid ook het morele en het religieuze domein in: de correcte burger, de goede burger en de ernstige (religieuze) burger vallen dan volledig samen. In de Liberale Democratie valt uiteraard de burger ook samen met de wetten die er gelden, maar de kern van de zaak is dat die staat een constitutie heeft, waarbinnen de burger zich ook kan voegen naar een andere autoriteit dan die van de staat, namelijk zijn eigen geweten. De auteur zal in het tweede deel laten zie hoe Spinoza de gehoorzaamheid aan God transformeert in gehoorzaamheid aan de staat en de onafhankelijkheid van het individu in de kiem smoort.

De gelijkschakeling is een modern fenomeen dat komaf wil maken met het individualisme en al wat het in de samenleving heeft teweeggebracht. De Leider maakt gebruik van een ‘revolutionaire volksbeweging’ die bestaat uit gelijkgerichte individuen, die zich hebben laten reduceren tot radertjes in zijn politieke machine. Die gelijkschakeling stelt de Leider op perverse wijze in staat om de energie van individuen te gebruiken voor zijn doeleinden.

​Bij Spinoza kan iets gelijkaardigs worden opgemerkt: hij gebruikt een massa van individuele, onafhankelijke krachten als uitgangspunt die hun macht op grond van het natuurrecht kunnen uitoefenen, en dat is altijd een bedreiging voor de staat... Spinoza weet daar wel weg mee: in zijn analyse in het TTP wordt die macht overgedragen aan de staat: ‘iedereen draagt alle macht die hij heeft over op de samenleving’ ( TTP, 353). Omdat het volk collectief afstand doet van zijn macht en rechten, kwalificeert Spinoza die afstand als ‘democratisch (TTP, 354, 356). Het onthutsende resultaat daarvan staat te lezen in TTP, 354...

12 Conclusie (p. 97-101)
Spinoza maakt in zijn TTP een scherp onderscheid tussen de primitieve volksmassa en de ontwikkelde elite. Religie koppelt hij aan de eerste groep, filosofie aan de tweede. Het sleutelwoord van de religie is ‘gehoorzaamheid’, dat van de filosofie ‘redelijk inzicht’. Beide maatschappelijke groepen kunnen de vrijheid verwerven door ‘inpassing’: de volksmassa voegt zich naar de samenleving, de elite voegt zich naar de samenleving én naar de natuur. Spinoza vernietigt (voor beide groepen) de mogelijkheid om zich te oriënteren op transcendentie, die voor hem filosofisch niet bestaat. Spinoza’s enige zorg is de eenheid in de samenleving (én het behoud van het staatsgezag).

Bij wijze van experiment relateerde Victor Kal Spinoza’s visie aan denkbeelden van Hegel, aan de Conservatieve Revolutie, aan de grote Leider die het volk voor zijn kar spant en aan de ‘gelijkschakeling’. Hij doet dat niet, naar hij uitdrukkelijk stelt, om de oorsprong ervan terug te voeren tot Spinoza, maar wel om de verwantschap van zijn denken ermee aan te tonen. In feite gaat het om een analogie, aldus Kal, die ook niet té ver dient doorgevoerd. Het gaat daarbij ook om taal: als er begrippen opduiken waarmee wij vandaag moderne (politieke) verschijnselen beter begrijpen, dan wordt de betekenis van Spinoza’s theologisch-politiek project scherp zichtbaar.
​
In het tweede deel wordt bekeken hoe Spinoza’s ‘democratie’ in zijn werk gaat en het vernuft dat hij aan de dag legt om de mogelijkheid van democratie te laten afhangen van religie. En hoe hij zijn theologisch-politiek spel ophangt aan Mozes, op zich ook al een anachronisme. In de context van die profeet staan begrippen als gelijkheid en vrijheid ook al op gespannen voet met gehoorzaamheid en dwang, maar, om de eenheid van zijn samenleving te realiseren, wist Mozes er wel raad mee.

Door omstandigheden kwam Kals publicatie nu eerst op mijn leestafel terecht. In ‘Spinozaland’ (Nederland) laat het boek een zeldzaam kritisch Spinoza-geluid opklinken, wat op zich al reden genoeg is om het aan de lezers van deze site voor te stellen. Maar misschien beweegt er iets op dit vlak: er verscheen in oktober van afgelopen jaar een nieuw ‘anti-Spinoza boek’ met de uitdagende titel Spinoza démasqué, (Paris, 2022). Het werd geschreven door niemand minder dan Henry Mechoulan, uitmuntend kenner van de 17de eeuw én van Spinoza.

Het essay van Victor Kal gaat over het Theologisch-politiek traktaat (TTP). Dat neemt niet weg dat hij, waar nodig, ook de Ethica in zijn betoog betrekt. Om zijn betoog te ondersteunen (en om de lezer te overtuigen) laat hij vaak Spinoza zelf aan het woord. Dat betekent dus dat de kritische lectuur van de auteur uitsluitend betrekking heeft op het TTP, wat in dit geval alvast een troostende gedachte is voor Spinoza-vrienden.

​Kals lectuur van het TTP is op een dubbele wijze origineel. Eerst en vooral las hij het TTP nu eens NIET vanuit een liberaal perspectief, maar WEL vanuit een conservatief perspectief. Bovendien relateert hij zijn lectuur aan het hedendaags fascisme. Dat doet hij, naar hij stelt, met de bedoeling om de politieke filosofie van Spinoza en die van het fascisme via elkaar te verhelderen. En dus NIET om Spinoza te relateren aan een gedachtenstroming die eeuwen na hem ontstond. Gelet op de heropleving van het fascisme in de wereld verleent Kal op die wijze Spinoza een bijkomende actualiteit. Kals Spinoza’s List acht ik een belangrijk boek. Daarom gaf ik mij de moeite om voor mijn lezers per hoofdstuk een samenvatting te schrijven.

​De auteur citeert geregeld uit Spinoza, Theologisch-politiek traktaat, Amsterdam 1997, vertaald door F. Akkerman. De vindplaats van die citaten vermeld ik bijvoorbeeld als TTP, 354, d.w.z. blz. 354 van die editie. In de tekst plaats ik mijn bemerkingen cursief tussen ( ).
De korte analyse van elk hoofdstuk besluit ik telkens met een citaat van de auteur.

Inleiding
De titel van het TTP wijst er al op: het boek gaat over theologie (religie) en over politiek (de samenleving en de staat) en de verhouding tussen beide. Spinoza heeft het over de vrijheid, vooral ZIJN vrijheid om te filosoferen. Religie in de samenleving acht hij zeer belangrijk omdat die daarin zowel een positieve als een negatieve invloed kan uitoefenen. Spinoza wil dat de overheid erop toeziet dat de eerste mogelijkheid wordt gerealiseerd. Het TTP formuleert een antwoord op de vraag hoe een samenleving een vrije samenleving kan zijn.

Het TTP is een lijvig boek (gelaagd én gecompliceerd) en de kans bestaat dus dat de lezer erin verloren loopt of genoegen neemt met wat leuke ideeën die vooral te lezen staan in het laatste hoofdstuk dat over de ‘vrijheid van denken’ gaat. Iedereen leest het geschrift vanuit eigen perspectief zodat er vele Spinozas bestaan. Spinoza wordt overwegend weggezet als een liberaal filosoof. Kal acht Spinoza evenwel een conservatief denker en leest hem daarom vanuit conservatief perspectief.

Deze wijze van lezen is voor de auteur urgent omdat in heel de wereld het fascisme in diverse gedaantes sterk opleeft. Typisch is dat deze politieke visie van bovenaf een gelijkschakeling in de samenleving wil doorvoeren op grond van de ‘wil van het volk’. Om dat te bereiken wijst de ‘leider’ de weg naar een toekomstige heilstaat. Die leider moet het volk aan zich binden om dit te bereiken.

Spinoza’s TTP kan de mechanismen van deze politieke ideologie verhelderen: ‘Hij laat zien hoe het fascisme in elkaar steekt’, aldus de auteur. Spinoza leefde in het Holland van de 17de eeuw en heeft daarom een ander gezichtspunt. Zijn politiek referentiepunt is de Bijbelse Mozes die vrijheid, gelijkheid en democratie incorporeert, waarden waarin wij zeer geïnteresseerd zijn. Zijn referentiepunt mag dan wel antiek zijn, toch heeft het een grote actuele waarde.
​
Kal's essay gaat over het TTP niet over het fascisme. Het fascisme wordt slechts indirect bij de lectuur betrokken. Zijn boek bestaat uit drie delen. Elk deel doorloopt Spinoza’s traktaat met wisselende focus: het eerste deel verkent de mogelijkheid van een conservatieve lectuur; het tweede deel beschrijft de ‘list van de staatsman’ en de wijze waarop religie en politiek in elkaar grijpen; het derde deel behandelt afzonderlijke thema’s, die laten zien dat Spinoza de zaken op zijn kop zet.

​Deze indrukwekkende publicatie vervangt de eerste editie van Spinoza’s Oeuvres complètes die in 1954 onder de redactie van Roger Callois tot stand kwam als het 108ste deel van de Bibliothèque de la Pléiade (Gallimard). De nieuwe Spinoza-editie is het werk van een team geleid door Bernard Pautrat (Ecole Normale supérieur, Rue d’Ulm, Paris) en stemt mij licht euforisch. Ziehier waarom.

1 Omwille van de volledigheid
De nieuwe Oeuvres Complètes van Spinoza zijn vollediger dan de eerste van 1954, want de Hebreeuwse grammatica, die in de Opera Posthuma wèl werd afgedrukt maar niet in De Nagelate Schriften, is nu opgenomen. De nieuwe editie bevat uiteraard ook Brief 12A , gericht aan L. Meijer (26 juli 1663) en die werd ontdekt in 1974.

2 Omwille van de Inleiding (blz. IX- XLII)
Bernard Pautrat schreef een mooie inleiding die mij drievoudig charmeerde.

Ten eerste, omdat de auteur zich in deze inleiding beperkt tot een functionele biografische schets, alleen gestoffeerd met bio-elementen die direct verband houden met Spinoza’s oeuvre. Meer dan andere Spinozakenners draagt hij zorg om geen betwistbare historische feiten te vermelden.

Ten tweede, omdat de geleerde inleider expliciet aangeeft - wat veel academie-filosofen nogal eens vergeten - dat er doorheen het hele werk van Spinoza, van begin tot einde, één simpele (rode) draad loopt:
‘Pourtant, au sein de ce supposé labyrinthe, il y a un fil, très simple, que Baruch Spinoza, du temps où, on l’ appelait encore Bento, jusqu’aux jours de la maturité où il se nomma B.D.S., n’ a jamais lâché, pour notre bien à tous.’(blz. IX).

Ten derde, omdat ik Pautrats  Introduction met veel literair genoegen las. Ik citeer daarom graag de  slotparagraaf, een aansporing tot Spinoza-lezers om hem niet té snel terzijde te leggen:
‘Pour l’aimer? Il n’y faut rien qu’un peu de gymnastique mentale. Et si manque l’envie, peut-être qu’un coup d’œil à la troisième partie de l’Éthique suffira à la susciter, pour peu que cette géométrie de l’amour, de la haine et de tout ce qui s’ ensuit fasse dire à chacune et chacun: « ca m’intéresse » ; la vérité toute nue, simple et cruelle de l’amour ordinaire, de la haine ordinaire, notre pain quotidien, tout cela est d’un humour froid, presque noire, qui pourrait plaire, et éveiller le désir d’aller à la première  page plonger dans les « mathématiques sévères ». C’est froid au début, bien sûr, mais ça ne dure pas : c’est un élément ami.’
(‘Om van hem te houden? Het vergt niet meer dan wat mentale gymnastiek. En als de ‘goesting’  ontbreekt, is misschien een blik op het derde deel van de Ethiek voldoende om die op te wekken, op voorwaarde dat deze geometrie van liefde, haat en alles wat eruit volgt, mannen zowel als vrouwen laat zeggen: "Ik ben geïnteresseerd"; de naakte waarheid, in al haar eenvoud en wreedheid, van triviale  liefde, triviale haat, ons dagelijks brood, dit alles doordesemt met een kille, bijna zwarte humor,  zou wel eens kunnen aanslaan, en het verlangen opwekken om naar de eerste pagina te gaan en een duik te nemen in “de strenge wiskunde.” Het is koud in het begin, natuurlijk, maar toch maar eventjes: het is een bevriend element.')

3 Omwille van de chronologie (blz. XLIII - LXIX)
In elk Pléiadedeel wordt een ‘chronologie’ opgenomen.  Deze Spinoza-chronologie is ruimer dan die van de eerste editie die werd beperkt tot het leven van Spinoza (1632-1677). De nieuwe chronologie, die werd samengesteld door Fabrice Zagury, een gepassioneerde onafhankelijke Spinoza-onderzoeker, loopt van 1492 (Edict van Granada) tot 1862, de ontdekking van het manuscript A van de Korte verhandeling. Zijn chronologisch overzicht is een gedetailleerde historische  feitenketting over Spinoza en zijn tijd: om te lezen en te hérlezen.

4 Omwille van de  zorgvuldigheid (blz. LXXI-LXXVI)
Uit de Note sur la présente édition blijkt de zorgvuldigheid waarmee Bernard Pautrat tewerk is gegaan: hij nam, op goede gronden, de beslissing om Spinoza’s geschriften af te drukken in volgorde van hun ontstaan en dat bevalt mij, want ik ben altijd al een voorstander geweest van wat ik de ‘historisch-genetische lees-en studiemethode’ noem, de enige trouwens die een vakhistoricus kan billijken. Pautrat stelde zijn vertaalteam zorgvuldig en met enige originaliteit samen: hij liet de eerste publicatie van Spinoza over Descartes nu eens NIET vertalen door Spinoza-kenners, maar WEL door twee Descartes-scholars, wat én voor Descartes én voor Spinoza frisse vertaalwinst opleverde. Wat de Nederlandstalige Spinoza-geschriften betreft, deed editor Pautrat een beroep op Catherine Secretan, een dame die haar deskundigheid over vertalen uit het Nederlands al eerder bewees. Ook voor de vertaling van de Hebreeuwse grammatica engageerde hij, naar hij beweert, een jonge maar bekwame hebraïst.
Wanneer een oeuvre vertaald wordt door verschillende vertalers bestaat het gevaar dat de eenheid van stijl verloren gaat en dat, in casu van bijzonder belang, tal van specifieke termen different worden vertaald. Om die klip te omzeilen en de retorische stijl van Spinoza te bewaren, ondernam de editor de nodige actie om de lezer het gevoel te geven dat doorheen de vertalingen van verschillende hand, één enkele auteur aan het woord is. De lezer zal beoordelen of hij daarin slaagde.
 
5 Omwille van de aanvullende teksten (blz. 1349-1493)
Uniek is, dat de lezer in deze editie ook kennis kan maken met ZES onontbeerlijke historische bronteksten die hem uit de eerste hand informeren over Spinoza’s leven en werk en hoe tijdgenoten daarover dachten:
1 de inventaris van de goederen en de boeken die na Spinoza’s overlijden in zijn Haagse zolderkamer werden gevonden: hier op originele wijze gepresenteerd;
2 het voorwoord van Jarig Jelles in de Opera Posthuma;
3 de Index rerum (zaakindex) opgenomen in de Opera Poshuma;
4 de Spinoza-biografie van (vermoedelijk) Lucas;
5 voorwoord van Sebastiaan Kortholt in Drie grote bedriegers van zijn vader Christiaan Kortholt;,
6 de biografie van Colerus.
Wat (2) betreft: bijzonder jammer is dat editor Pautrat zich in deze tevreden stelt met een Franse vertaling van het Latijnse voorwoord in de OP. Het is algemeen aanvaard dat de Nederlandse tekst van dit voorwoord in de NS door Jarig Jelles werd geschreven: deze Spinoza-vriend kende geen Latijn en het was vermoedelijk Lodewijk Meijer of Jan Hendrik Glazemaker die Jelles’ origineel naar het Latijn vertaalde. Overigens: beide teksten verschillen...
Wat (3) betreft: voor Nederlandstaligen is deze index aan te vullen met die van de NS.
Wat (4), (5) en (6) betreft: de tekstbezorgers voorzagen deze bronnen van een korte maar degelijke inleiding, maar  hebben het niet nodig geacht om een historisch-kritische appreciatie te geven van de waarde van deze veel gebruikte bio-bronnen. Jammer is dat. Alleen Pautrat raakt deze toch wel fundamentele kwestie even aan in zijn inleiding tot Colerus.

6 Omwille van de aantekeningen (blz. 1495-1811)
Geen Spinoza-lezer kan het stellen zonder deskundige aantekeningen. Die zijn in de nieuwe editie opgesteld door de vertalers van de teksten en zoals gebruikelijk in Pléiade-delen gezet in een kleiner corps. Ze beslaan meer dan driehonderd pagina’s, bijna tweemaal zoveel dan in de eerste editie.
De aantekeningen bij de vertaalde teksten bestaan uit Notices et notes: de eerste geven een korte inleiding tot de tekst, de tweede bevatten tekstcommentaar. Het naslaan van de aantekeningen wordt, net als in alle seriedelen van de Biliothèque, vergemakkelijkt door verwijzing naar de tekstpagina’s waar de noten werden geplaatst.
 
7  Omwille van bibliografie (blz. 1813 tot 1847) 
De bibliografie telt 12 onderdelen en vermeldt historische studies, lexicografische werken, woordenboeken, tentoonstellingscatalogi, literaire fictie en Spinoza-poëzie, internetsites, en wordt afgerond met een zorgvuldig geselecteerde bijzondere bibliografie per werk van Spinoza. Voor zover ik kon nagaan werden alleen auteurs vermeld waarvan de autoriteit en het belang voor de Spinoza-community buiten kijf staan en waarvan vele kunnen helpen om de niet weinige dubbelzinnigheden, tegenspraken en onduidelijkheden in Spinoza’s leven en werken op te lossen of weg te werken.
De bibliografie bevat ook een handvol Nederlandstalige studies en dat is in de gesloten wereld van de Francophonie altijd uitzonderlijk. Trouwens merkte ik, dat van alle Nederlandse Spinoza-geleerden prof. Wim Klever (Erasmusuniversiteit, Rotterdam) de meeste vermeldingen krijgt en dit ondanks het feit dat hij al meer dan 25 jaar op emeritaat is.
De bibliografie van deze editie werd samengesteld door de al eerder genoemde Fabrice Zagury die ze in een even originele als praktische format goot. Ook niet bibliografielezers kunnen er plezier aan beleven en, jawel, ook nog wat in ontdekken.
Er wordt in de heruitgave, en evenmin in de bibliografie, met geen woord gerept over werken waarvan het auteurschap van Spinoza onzeker is: het betreft hier een vertaling uit het Engels naar het Hebreeuws van een brief van Margaret Fell (Engels puriteins kopstuk), en twee kleine wiskundige traktaten, één over de algebraïsche berekening van de regenboog, en één over kansrekening.

8 Omwille van de index (blz. 1848-1861) en de inhoudstafel (blz. 1863-1874)
Een omvangrijke editie als deze kan het uiteraard niet stellen zonder index en een goed uitgewerkte inhoudstafel. De index van de nieuwe editie bevat persoonsnamen, namen van boektitels en plaatsnamen, maar uitsluitend voor de geschriften van Spinoza, de zes bijlagen (zie boven onder 5) werden buiten beschouwing gelaten.
Helaas: de oude editie bevat een erg goed zaakregister, de nieuwe niet. Zo’n instrument is nochtans essentieel om een geleerd boekwerk als dit te ontsluiten en bespaart de lezer-onderzoeker kostbare tijd.

Tot slot
De oude editie van 1954 is nog beschikbaar en een stuk goedkoper dan de nieuwe, maar de uitgeverij Gallimard en zijn  adviseurs vonden dat de tijd rijp was om een nieuwe editie op de markt te brengen: terecht want sedert 1954 is er in de ‘Wereld van Spinoza’ heel wat gebeurd: in 1974 werd een nieuwe  Spinoza-brief ontdekt (een autograaf), in 2010 een  nieuw  17de-eeuws manuscript van de Ethica (het Vaticaans manuscript) en werd de secundaire literatuurmarkt overspoeld door een tsunami nieuwe Spinoza-boeken met ‘nieuwe visies’ op de man en diens oeuvre en ‘nieuwe interpretaties’ over deelaspecten van zijn filosofie. Vaak oude wijn in nieuwe (academische) zakken...
De ware Spinoza-vriend zal de oude editie van de Oeuvres Complètes niet meteen afvoeren naar de Slegte die er nauwelijks nog een bankje van tien voor zal over hebben. Elke editie en elke vertaling heeft eigen merites en de tekstcommentaar van de ene is niet gelijk aan die van de andere: ze leggen discussiepunten bloot en vullen elkaar ook vaak aan. En trouwens: wie wil het zaakregister van de oude editie missen?
Het boek van 1874 pagina’s kost weliswaar een centje, maar naar vorm én naar inhoud is deze nieuwe Oeuvres Complètes een investering die én bij de tijd is én een leven kan meegaan. Bedenk bovendien dat dit volume nog altijd een pak goedkoper is dan de aanschaf van alle geschriften van de Meester in separate edities. 
​
Willy Schuermans
07.12. 2022

Het traktaat werd uitgegeven onder druk van omstandigheden in 1641 maar het thema was al eerder een belangrijk aandachtspunt in haar leven en werken, zoals blijkt uit het Latijns Lofdicht dat ze publiceerde ter gelegenheid van de stichting van de Universiteit van Utrecht (1636) en eveneens uit de brieven die ze schreef tussen 1632 tot 1638 en die deze nieuwe vertaling afsluiten.
​
Vooraleer ik het zal hebben over de inhoud van het voorliggend boek wil ik eraan herinneren, dat Aristoteles (4de E v.C.), die tot in de 17de eeuw de scholastiek onderbouwde, van mening was dat de vrouw de mindere van de man was. Maar het staat buiten kijf dat de belangrijkste generator van vooroordelen over vrouwen in onze judeo-christelijke cultuur, vroeger én nu, de Bijbel is. Over de schepping van de mens bestaan in het Bijbelboek Genesis twee scheppingsverhalen (3) waarvan één medeverantwoordelijk is voor het feite dat de vrouw tot op onze dagen nog steeds wordt beschouwd als le deuxième sexe (Simone de Beauvoir).

Calvinist of katholiek?
Hij werd er geboren in het gezin van een Calvinistische dominee die het niet breed had en waarover de geschiedenis niet veel weet te vertellen. Pierre begon zijn studies in 1666 aan de protestantse Academie van Puylaurens. Omdat hij naar beter onderwijs uitkeek, ging hij in 1669 les volgen in het Jezuïetencollege van Toulouse. Daar bekeerde hij zich warempel tot het katholicisme wat tot spanningen leidde met zijn familie, maar na 17 maanden werd hij weer Calvinist. De Franse wet bestrafte deze vorm van renegatie met verbanning. Hij week daarom uit naar Genève waar hij verder studeerde. Na zijn studies bekleedde hij posten als huisleraar in Genève en in Parijs.
Na een felle strijd slaagde hij erin om in 1675 een leerstoel in de filosofie aan de protestantse Academie van Sedan in de wacht te slepen. Hij doceerde er zes jaar tot Lodewijk XIV in 1681 die Academie opdoekte. Bayle besefte dat hij als calvinist in Frankrijk weinig of geen toekomst had en besloot te emigreren. Hij kwam nog in hetzelfde jaar in Rotterdam terecht. Via contacten en voorspraak werd hij samen met de theoloog Pierre Jurieu, een collega van hem in Sedan, hoogleraar aan de daar nieuw opgerichte Illustere School. Beiden raakten na enige tijd om politieke redenen in onmin. Bayle verloor het pleit en werd in 1693 ontslagen, zodat hij voortaan van zijn pen moest leven. In die publieke twist kozen de meesten de kant van Pierre Bayle, als we tenminste geloof mogen hechten aan volgende flutverzen van Voltaire:

​In 1922 werd die kerk gesloopt en de mensen die er tussen 1635 en 1833 begraven lagen, werden bijgezet even buiten Rotterdam op de Algemene Begraafplaats van Crooswijk, aan de linkeroever van de Rotte. Een grafsteen met Franse tekst (het betrof immers een ‘Waalse’ Kerk) herinnert aan die knekelverhuis. Pierre Bayle wordt op die stele nominatim vernoemd samen met die andere Pierre, Piere Jurieu, jawel zijn aartsvijand en samen met nog een derde, Geeraert Brandt, die de eer van de eerste plek kreeg (11). Voor de smalle calvinisten aan de Rotte kon er voor Bayle anno 1922 blijkbaar nog steeds niets meer af… Een gemiste kans om le Philosophe de Rotterdam de eer te bewijzen die hem toekomt. 

Lezend in DHC: Jamais sans Paroles
Van mijn kant kan ik Pierre Bayle niet beter honoreren dan door het citeren van de lovende woorden  waarmee Hubert Bost zijn Bayle biografie besluit:

​Ik zet nu de schijnwerper op de abdij van Saint- Léon. Die werd ten tijde van de Franse Revolutie, meer bepaald in 1790 opgedoekt en in 1804 werd in de gebouwen van dat klooster een Collège ondergebracht. ​

Prijsboek voor een primus
Nu een sprongetje: in mijn Spinoza-bibliotheek zit een merkwaardig boek dat een verband heeft met de Franse stad Toul. Het is een zeer zeldzaam, misschien wel een uniek exemplaar. Het kan bogen op een respectabele leeftijd want het dateert van 1866 en is dus meer dan anderhalve eeuw oud. Het werd uitgegeven in Parijs en zoals de band aangeeft is het afkomstig, jawel, uit het voormalige College van Saint-Léon.

​In Hoofdstuk 7 bestrijdt Nourrisson met kracht het verwijt, dat Spinoza al tijdens zijn leven te horen kreeg, als zou hij een ‘atheïst’ zijn. In het achtste en laatste hoofdstuk vraagt de auteur zich dan ten slotte af hoe een evident valse filosofie (het naturalisme) in Frankrijk terrein kon winnen. De rol van Duitsland wordt in dit verband goed in de verf gezet. Het is de traditionele Franse filosofie, zo stelt hij met een licht nationalistische ondertoontje (in 1866!), die soelaas moet bieden.
Nourrisson eindigt zijn boek, dat vaak een pamflettaire toon aanslaat, toch met een lofbetuiging aan het adres van Spinoza:

Roepende in de woestijn
Jean-Félix Nourrissons Spinoza-boek van 1866 kadert in het positivistisch klimaat in Frankrijk in de hand gewerkt door de spectaculaire vooruitgang van de exacte natuurwetenschappen en gecombineerd met de opverende belangstelling voor het aloude naturalisme in de persoon en de leer van Spinoza. Voldoende rode knipperlichten voor de auteur om zijn katholiek lezerspubliek te waarschuwen.
De studie van Nourrisson is gedocumenteerd met lange citaten van Spinoza-tegenstanders en (ook wel) voorstanders. Het is dus best wel een interessant boek: een goed voorbeeld van een anti-Spinoza-boek zoals er in de 18de en de 19de eeuw wel meer werden geschreven.

Maar Nourrisson was in 1866 een roepende in de woestijn. Wat het anti-Spinoza-kamp sedert de 17de eeuw ook publiceerde, het mocht alles niet baten: de gestage bewondering en waardering voor de Amsterdamse denker kon niet worden afgeblokt, hoewel de belangstelling voor diens leven en werk toppen en dalen kende. Sedert 1970 bereikt de Spinoza-renaissance een nooit eerder geziene (over-)vloed aan repetitieve en vaak elkaar tegensprekende academische en vulgariserende publicaties. Spinoza werd voor publicisten een sterk merk: in Frankrijk hebben auteurs als Frederic Lenoir (Le Miracle Spinoza, 2017 ) en Maxime Rovere (Le Clan Spinoza, 2017) met hun Spinoza-bestsellers goed geld verdiend. En Spinoza’s koe is daar vast nog niet uitgemolken…

Academische Spinoza vs. échte Spinoza
Ook het internet laat zich niet onbetuigd: het wemelt er van sites: zeer goede, goede, en slechte; aankomende academici hebben genoeg aan één woord, één uitdrukking of één concept van Spinoza om hun geleerde en schijngeleerde papers op het net te zetten, of brengen hem (hineininterpretierend) in verband met andere denkers of actuele maatschappelijke trends of ideologieën. Wie er pap van lust raadplege, op gevaar van indigestie: www.academia.edu.

Zo ontstond allengs een ‘academische Spinoza’, die van langsom meer wegdreef van de ‘echte Spinoza’ zoals die kan worden gekend uit zijn geschriften, qui non academiae sed vitae scripti sunt...

Het doet me denken aan Karl Marx, die andere (joodse) levensbeschouwer en systeemdenker: toen die op het einde van zijn leven kennis nam van wat filosofen in zijn dagen uit zijn teksten persten, kon hij niet anders dan tot de conclusie komen dat hijzelf geen ‘marxist’ meer was.

Intuitia me docet, dat Spinoza wel eens tot dezelfde conclusie zou kunnen komen, mocht ie lezen wat sommige ‘filosofie-filosofen’ onder de noemer van zijn levensleer brengen. Maar hij zou, op grond van zijn eigen leerstellingen, er zich niet erg druk om maken: de immanente orde der dingen, weet je wel?
​
Dat belet niet dat het eens een keertje mag worden gezegd.

-----
(1) Henri de Rigny (1782-1835) werd geboren in Toul. Hij was vlootvoogd van het Franse eskader dat in de zeeslag in de Baai van Navarino (1827) ten tijde van de Griekse onafhankelijkheidsoorlog, mee de overwinning behaalde.
(2) Publicaties van Nourrisson kunnen op het net worden gelezen. Voor zijn Spinoza zie https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015003648204&view=1up&seq=7
(3) Die onzin kan ernstige gevolgen hebben.