Het woord ethica in de titel van het hoofdwerk van Spinoza werd in het verleden op twee manieren vertaald (1).
De vertalers van de Nagelate schriften kónden niet anders dan het Latijnse woord ethica vertalen: het behoorde toen nog niet tot de Nederlandse woordenschat. Ze vertaalden ethica als zedenkunst. Mettertijd is het Latijnse ethica ook gangbaar geworden in onze taal. Dat blijkt duidelijk uit de achtste editie van Meyers lexicon (1720): het woord is er opgenomen in de lijst van Konst-woorden (2).
Meester van Dale, de lexicograaf van Sluis, noteert in zijn eerste editie van zijn woordenboek (1872):
Ethiek, ethica: zedenleer, leer der deugden (blz. 240)
en merkt beide woorden aan met een kruisje als ‘vreemde woorden’. In latere edities van zijn woordenboek krijgt het woord ethica dit kruisje niet meer (3).
Die taalevolutie gaf vertalers voortaan de mogelijkheid om het woord ethica onvertaald te laten. Sedert de 19de eeuw blijft ethica onvertaald. Dat kan lezers evenwel op een verkeerd been zetten...
De vertalers van de Nagelate schriften kónden niet anders dan het Latijnse woord ethica vertalen: het behoorde toen nog niet tot de Nederlandse woordenschat. Ze vertaalden ethica als zedenkunst. Mettertijd is het Latijnse ethica ook gangbaar geworden in onze taal. Dat blijkt duidelijk uit de achtste editie van Meyers lexicon (1720): het woord is er opgenomen in de lijst van Konst-woorden (2).
Meester van Dale, de lexicograaf van Sluis, noteert in zijn eerste editie van zijn woordenboek (1872):
Ethiek, ethica: zedenleer, leer der deugden (blz. 240)
en merkt beide woorden aan met een kruisje als ‘vreemde woorden’. In latere edities van zijn woordenboek krijgt het woord ethica dit kruisje niet meer (3).
Die taalevolutie gaf vertalers voortaan de mogelijkheid om het woord ethica onvertaald te laten. Sedert de 19de eeuw blijft ethica onvertaald. Dat kan lezers evenwel op een verkeerd been zetten...
Dirk Volkersz. Coornhert
(1522-1590)
Spinoza’s hoofdgeschrift handelt zeer zeker ook over wat vandaag wordt verstaan onder Ethiek, maar Spinoza had toch wel wat anders voor ogen als hij zijn hoofdwerk de Latijnse titel Ethica meegaf.
Hoe Spinoza het woord ethica/zedenleer dan wel begreep? Dat kunnen we ophelderen aan de hand van Dirk Volkersz. Coornhert, een 16de-eeuws Nederlands lakenkoopman die ook dichter, schrijver en theoloog was. Coornhert schreef, in het Nederlands nog wel, het oudste zedenkundig betoog in een moderne taal, een omvangrijk werk waaraan hij de titel meegaf Zedenkunst, dat is wellevenskunste (1586) (4). De titel op zich is al een verklaring van het woord zedekunst: het is levenskunst!
Op de eerste bladzijde van zijn omvangrijk vertoog schrijft Coornhert het volgende:
Hoe Spinoza het woord ethica/zedenleer dan wel begreep? Dat kunnen we ophelderen aan de hand van Dirk Volkersz. Coornhert, een 16de-eeuws Nederlands lakenkoopman die ook dichter, schrijver en theoloog was. Coornhert schreef, in het Nederlands nog wel, het oudste zedenkundig betoog in een moderne taal, een omvangrijk werk waaraan hij de titel meegaf Zedenkunst, dat is wellevenskunste (1586) (4). De titel op zich is al een verklaring van het woord zedekunst: het is levenskunst!
Op de eerste bladzijde van zijn omvangrijk vertoog schrijft Coornhert het volgende:
1 Myn voornemen is hier de kunste om wel te leven te beschryven. Die is een wel gheschickte kennisse (macht hebbende door ghewoonte) om de gheleerde dueghde te volbrenghen; wie deze kunst heeft, die heeft het ware middel om dueghdelyck te leven. Dueghdelyck leven is wel ende zaligh leven. Maar zaligh leeft hy die stadigh is in een ghenoechlycke luste. |
Coornherts Zedekunst editie 1942 (ex libris W. Schuermans)
|
In deze mooie tekst verklaart Coornhert levenskunst als gheschickte kennisse om dueghdelyck te leven; deugdelijk leven is zaligh leven; zalig leeft hij die stadigh (duurzaam) een ghenoechlycke luste (aangename vreugde, geluksgevoel) ervaart.
Coornhert licht ons dus precies in over de betekenis van het woord zedekunst in de 16de eeuw, betekenis die ook gangbaar bleef in de 17de eeuw.
Hiermee is, meen ik, duidelijk gemaakt hoe Spinoza het Latijnse woord Ethica zal hebben begrepen, en meteen ook waar hij met zijn geschrift naartoe wil, wat het einddoel is van de lange, moeilijke weg die hij voor zijn lezers uittekent.
***
Spinoza’s Ethica is dus een levensleer, die hemzelf én alle lezers op weg zet naar een evenwichtiger, gelukkiger geestesleven. Spinoza’s Ethica is in wezen een geluksleer of eudaimonologie.
Spinoza’s Ethica is een schakel in een lange reeks filosofische geschriften die mensen doorheen het leven willen gidsen: mensen willen immers gelukkig worden...
Coornhert licht ons dus precies in over de betekenis van het woord zedekunst in de 16de eeuw, betekenis die ook gangbaar bleef in de 17de eeuw.
Hiermee is, meen ik, duidelijk gemaakt hoe Spinoza het Latijnse woord Ethica zal hebben begrepen, en meteen ook waar hij met zijn geschrift naartoe wil, wat het einddoel is van de lange, moeilijke weg die hij voor zijn lezers uittekent.
***
Spinoza’s Ethica is dus een levensleer, die hemzelf én alle lezers op weg zet naar een evenwichtiger, gelukkiger geestesleven. Spinoza’s Ethica is in wezen een geluksleer of eudaimonologie.
Spinoza’s Ethica is een schakel in een lange reeks filosofische geschriften die mensen doorheen het leven willen gidsen: mensen willen immers gelukkig worden...
Levensleer bij de Oude Grieken In de Hellenistische tijd (ca. 300 v.C. – 1ste eeuw v.C.) bloeien filosofische scholen die een bijzondere nadruk leggen op zedenleer, begrepen als levenskunst. We vermelden Cynisme (Diogenes), Epicurisme (Epicuros), Scepticisme (Pyrho), Stoïcisme (Zeno van Citium). De levensleer van deze filosofieën hebben alvast deze kenmerken gemeen: 1 ze reiken mensen een receptuur (pharmakon) aan om hen geestelijk en lichamelijk gezond te maken; 2 ze zien gemoedsrust, het vrij zijn van emoties (ataraxia) als hun ideaal; 3 ze benadrukken alle het belang van persoonlijke meditatie (askesis) en van het beleven van hun filosofie in het dagelijks leven (6). |
De Ethica van Spinoza is uiteraard ook veel meer dan een receptuur voor een gelukkig leven: het is in de filosofische literatuur een volstrekt uniek geschrift dat een samenhangend (niet gesloten) filosofisch systeem construeert dat, gevat in een rationeel, deductief-logische betoogtrant, tal van fundamentele problemen van de wijsbegeerte insluit.
Laten we, tot slot, bij de lectuur en de studie van Spinoza’s Ethica de allerlaatste regel van het boek in gedachten houden:
Laten we, tot slot, bij de lectuur en de studie van Spinoza’s Ethica de allerlaatste regel van het boek in gedachten houden:
Sed omnia praeclara tam difficilia quam rara sunt.
Alles wat de moeite loont is even moeilijk als zeldzaam.
____
(1) Enkele voorbeelden: Zedekunst (Nagelate Schriften, 1677); Ethica, (Gorter); Ethica (Burger); Ethica (Knop); Ethica (D ’huyvetters); Ethica (van Buuren).
(2) L. Meijers woordenschat, verdeelt in 1. Bastaardt-woorden. 2. Konst-woorden.3.Verouderde woorden. 8ste druk, t’ Amsteldam, 1720, blz. 341. Lodewijk Meyer was een van Spinoza’s beste vrienden. Hij was filosoof, theoloog, geneesheer en ook nog... lexicograaf. Zijn woordenboek kende een groot succes en bleef in gebruik tot in de 19de eeuw.
(3) Van Dale, Klein woordenboek van de Nederlandse taal, 2007, (6 dln., 6561 blz.): Ethiek: praktische wijsbegeerte die handelt over de zedelijke begrippen en gedragingen, over wat goed en kwaad is (blz. 1480).
(4) D.V. Coornhert, Zedekunst, dat is wellevenskunste, Leiden, 1942.
(5) Idem, o.c., blz.7.
(6) Lees hierover ook mijn blog Het tetrapharmakon en de Ethica van Spinoza.
(1) Enkele voorbeelden: Zedekunst (Nagelate Schriften, 1677); Ethica, (Gorter); Ethica (Burger); Ethica (Knop); Ethica (D ’huyvetters); Ethica (van Buuren).
(2) L. Meijers woordenschat, verdeelt in 1. Bastaardt-woorden. 2. Konst-woorden.3.Verouderde woorden. 8ste druk, t’ Amsteldam, 1720, blz. 341. Lodewijk Meyer was een van Spinoza’s beste vrienden. Hij was filosoof, theoloog, geneesheer en ook nog... lexicograaf. Zijn woordenboek kende een groot succes en bleef in gebruik tot in de 19de eeuw.
(3) Van Dale, Klein woordenboek van de Nederlandse taal, 2007, (6 dln., 6561 blz.): Ethiek: praktische wijsbegeerte die handelt over de zedelijke begrippen en gedragingen, over wat goed en kwaad is (blz. 1480).
(4) D.V. Coornhert, Zedekunst, dat is wellevenskunste, Leiden, 1942.
(5) Idem, o.c., blz.7.
(6) Lees hierover ook mijn blog Het tetrapharmakon en de Ethica van Spinoza.
