Het Traktaat over de emendering van het intellect (TIE)
Spinoza’s eerste geschrift
Er zijn twee geschriften die door commentatoren worden beschouwd als ‘jeugdgeschriften’. Onder
die noemer staan: het Tractatus de intellectus emendatione (TIE), het Traktaat voor de verbetering
van het verstand en de Korte verhandeling over God, de mensch en deszelfs welzijn (KV), dat in het
Nederlands tot ons gekomen in de 19de eeuw.
Het is evenwel niet met absolute zekerheid bekend welk van die beide geschriften Spinoza’s
eersteling was. Een meerderheid van commentatoren aanvaardt vandaag de hypothese van de
Italiaanse Spinoza-scholar Filippo Mignini (° 1946) die het TIE als het allereerste geschrift van Spinoza
bestempelt. Na grondig onderzoek kwam hij tot de vaststelling dat het TIE geschreven werd ca.
1656/57. Spinoza was toen ongeveer vijfentwintig jaar. Op blz. 289 van zijn recente Spinoza Life &
Legacy (2023) treedt Jonathan Israel die bevinding voorzichtig bij en stelt dat het TIE geschreven is:
‘In the late 1650s perhaps as early as 1657 ...’.
Het geschrift bleef om onduidelijke redenen onvoltooid. Spinoza’s vriend Jarig Jelles schreef in De
Nagelate Schriften (1677) dat de auteur altijd wel de intentie had gehad om het te voltooien maar
dat de tijd en een vroegtijdige dood hem dat verhinderden. Sommige commentatoren menen dat
Spinoza op het einde van de tekst filosofisch op een doodlopend pad was terechtgekomen en dat hij
daarom zijn pluim neerlegde. Anderen beweren dat hij er de brui aan gaf omdat de behandelde
materie die van de KV - waaraan hij toen ook al werkte - en die van de latere Ethica - waarvan de
krachtlijnen al in zijn hoofd zaten - doubleerde.
Het TIE is om meer dan één reden een problematisch geschrift. Het Latijn laat soms te wensen over
en de inhoud is meer dan eens onduidelijk. Mogelijk is dat te wijten aan de jonge leeftijd van de
auteur en deels ook aan de taalingrepen van de editors van de Opera Posthuma. Spinoza voegde (op
onbekende tijdstippen) verklarende voetnoten toe. Ook het karakter van het geschrift is hybride: is
het een traktaat over kenleer? Is het een inleiding tot zijn filosofie? Ook werd de vraag gesteld of het
geschrift alleen historisch van belang is of ook filosofisch van betekenis: dient het TIE als
afzonderlijke tekst beschouwd, als een soort uitvoerige probatio pennae, of moet het worden
beschouwd als een filosofische stap in de richting van de Ethica?
Het TIE werd in 1677 door de tekstbezorgers (na enige aarzeling) zowel in de OP als in de NS
opgenomen. Aan het onafgewerkte TIE werd toen weinig aandacht geschonken. In die periode ging
alle aandacht vooral uit naar de ophef verwekkende TTP en de E. In de negentiende eeuw keerde het
tij. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) vermeldt het TIE in 1818 in het eerste deel
van zijn ‘hoofdwerk’ Die Welt als Wille und Vorstellung :
‘... jenen herrlichen Eingang zu seiner sehr ungenügenden Abhandlung ‘De emendatione intellectus’
(sic) [...], welche Stelle ich zugleich als das wirksamste mir bekannt gewordene Besänftigungsmittel
des Sturms der Leidenschaften anemphelen kann.’ (I, IV, § 68)
Enerzijds complimenteert hij de inleiding van het TIE (de 17 eerste paragrafen ervan), anderzijds
krijgt de rest van het geschrift van hem een ‘onvoldoende’.
Tegen het einde van die eeuw verschijnt in Duitsland een eerste studie die volledig gewijd is aan het
TIE: het betreft een scriptie van 1898 van de hand van Ismar Elbogen (1874-1943, New York), een
Duitse rabbijn die theologie studeerde in Breslau (nu Wrocław, Polen). In de 20ste eeuw worden er
een aantal belangrijke publicaties over het TIE gepubliceerd. Redelijkerwijs mag dus worden
aangenomen dat over dit korte, onvoltooide jeugdgeschrift van Spinoza zowel historisch als
filosofisch al het wezenlijke is gezegd, al zullen filosofen in lengte van jaren ongetwijfeld in dit
Spinoza-potje blijven roeren...
Net als andere geschriften van Spinoza bevat de tekst van het TIE verwijzingen naar andere religieuze
en filosofische teksten die tot Spinoza’s niet geringe eruditie behoren. Zijn tijdgenoten konden
de betekenis van die teksten vaak nog herkennen, voor de hedendaagse lezer is dat meestal niet
meer het geval. Dat betekent dat voor het verstaan van het traktaat inleidingen en commentaar geen
overbodige luxe zijn.
De eerste editie
De editio princeps van het Tractatus de intellectus emendatione werd postuum gepubliceerd en
bleef, zoals al eerder gezegd, onafgewerkt. Het geschrift werd gepubliceerd in 1677 in de Opera
Posthuma BdS. Bijna gelijktijdig verscheen van de OP een Nederlandse vertaling onder de titel De
nagelate Schriften van BdS (NS).
Blz. 355 van de OP vermeld als titel:
Tractatus de intellectus emendatione, et de via qua optime in veram rerum cognitionem dirigitur
In de NS werd die Latijnse titel op blz.407 vertaald als:
Handeling van de verbetering van ‘t verstant; en tegelijk van de middel om hetzelfde volmaakt te
maken
De vertaling van het TIE in de NS wijkt op nogal wat punten af van de Latijnse. Dat roept
vanzelfsprekend alweer vragen op: lezen we wel de originele Latijnse tekst van Spinoza of werd die
door de tekstbezorgers bewerkt?
Beide versies, de Latijnse én de Nederlandse, zijn vanuit historisch oogpunt te beschouwen als
primaire bronnen die daarom gecombineerd moeten worden bestudeerd. Dat deed, volgens de
regels van de kunst, Bernard Rousset in 1992 die een Latijnse teksteditie bezorgde gesteund op beide
versies. Hij voorzag die van een zeer uitvoerig filosofisch-historisch commentaar (zie bibliografie).
De titel en de ondertitel
De sleutelwoorden van de Latijnse hoofdtitel emendatio en intellectus worden door moderne
vertalers verschillend vertaald. In onze taal bijvoorbeeld: verbetering, emendering, verstand,
intellect. Omdat de woorden emenderen en intellect ook in het Nederlands gangbaar zijn opteren we
voor het behoud ervan en vertalen de titel van het TIE dus als: Traktaat over de emendering van het
intellect.
De hoofdtitel Tractatus de intellectus emendatione wordt in de vakliteratuur meestal afgekort als TIE.
Dat is vast handig maar heeft het nadeel dat de ondertitel makkelijk uit het oog raakt. Die luidt als
volgt: et de via qua optime in veram rerum cognitionem dirigitur,
en over de beste weg die leidt naar de ware kennis der dingen.
Het is lang niet zeker dat de titel van de hand is van Spinoza zelf: het kan evengoed het werk zijn
geweest van de uitgevers van de OP. Er is wel een overeenkomst vastgesteld tussen de titel en een
passus op het einde van de zesde brief van Spinoza aan Oldenburg (1661/1662) waarin hij het heeft
over:
‘...hierover en over de verbetering van het verstand, heb ik een heel boekje geschreven; met het
schrijven en corrigeren ben ik nog bezig...’
Stelt zich dan wederom de vraag: gaat het in deze brief echt over het TIE? En als dat het geval is, wat
dan met de datering ervan (zie boven Spinoza’s eerste geschrift) ...
In de titel, wie die ook mag hebben bedacht, vallen twee kerngedachten op:
kennelijk de mening was toegedaan dat het gebruik van het verstand, zoals het in de filosofie van zijn
dagen gangbaar was, voor verbetering vatbaar was. Die verbetering centreert zich op een dubbel
vlak:
a) een kwalitatieve rangschikking van de wijze van kennisverwerving,
b) en uitbreiding van ons kennisapparaat: naast kennis door ervaring en kennis door redeponeert Spinoza een derde wijze van kennen, namelijk de intuïtie, die hij, notabene, de hoogste waarde toemeet.
Het ‘Bericht aan de lezer’
De TIE wordt in de OP voorafgegaan door een ‘Admonitio ad lectorem’, in de NS door een ‘Bericht
aan de lezer’.
Hieronder de twee originele teksten.
Spinoza’s eerste geschrift
Er zijn twee geschriften die door commentatoren worden beschouwd als ‘jeugdgeschriften’. Onder
die noemer staan: het Tractatus de intellectus emendatione (TIE), het Traktaat voor de verbetering
van het verstand en de Korte verhandeling over God, de mensch en deszelfs welzijn (KV), dat in het
Nederlands tot ons gekomen in de 19de eeuw.
Het is evenwel niet met absolute zekerheid bekend welk van die beide geschriften Spinoza’s
eersteling was. Een meerderheid van commentatoren aanvaardt vandaag de hypothese van de
Italiaanse Spinoza-scholar Filippo Mignini (° 1946) die het TIE als het allereerste geschrift van Spinoza
bestempelt. Na grondig onderzoek kwam hij tot de vaststelling dat het TIE geschreven werd ca.
1656/57. Spinoza was toen ongeveer vijfentwintig jaar. Op blz. 289 van zijn recente Spinoza Life &
Legacy (2023) treedt Jonathan Israel die bevinding voorzichtig bij en stelt dat het TIE geschreven is:
‘In the late 1650s perhaps as early as 1657 ...’.
Het geschrift bleef om onduidelijke redenen onvoltooid. Spinoza’s vriend Jarig Jelles schreef in De
Nagelate Schriften (1677) dat de auteur altijd wel de intentie had gehad om het te voltooien maar
dat de tijd en een vroegtijdige dood hem dat verhinderden. Sommige commentatoren menen dat
Spinoza op het einde van de tekst filosofisch op een doodlopend pad was terechtgekomen en dat hij
daarom zijn pluim neerlegde. Anderen beweren dat hij er de brui aan gaf omdat de behandelde
materie die van de KV - waaraan hij toen ook al werkte - en die van de latere Ethica - waarvan de
krachtlijnen al in zijn hoofd zaten - doubleerde.
Het TIE is om meer dan één reden een problematisch geschrift. Het Latijn laat soms te wensen over
en de inhoud is meer dan eens onduidelijk. Mogelijk is dat te wijten aan de jonge leeftijd van de
auteur en deels ook aan de taalingrepen van de editors van de Opera Posthuma. Spinoza voegde (op
onbekende tijdstippen) verklarende voetnoten toe. Ook het karakter van het geschrift is hybride: is
het een traktaat over kenleer? Is het een inleiding tot zijn filosofie? Ook werd de vraag gesteld of het
geschrift alleen historisch van belang is of ook filosofisch van betekenis: dient het TIE als
afzonderlijke tekst beschouwd, als een soort uitvoerige probatio pennae, of moet het worden
beschouwd als een filosofische stap in de richting van de Ethica?
Het TIE werd in 1677 door de tekstbezorgers (na enige aarzeling) zowel in de OP als in de NS
opgenomen. Aan het onafgewerkte TIE werd toen weinig aandacht geschonken. In die periode ging
alle aandacht vooral uit naar de ophef verwekkende TTP en de E. In de negentiende eeuw keerde het
tij. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) vermeldt het TIE in 1818 in het eerste deel
van zijn ‘hoofdwerk’ Die Welt als Wille und Vorstellung :
‘... jenen herrlichen Eingang zu seiner sehr ungenügenden Abhandlung ‘De emendatione intellectus’
(sic) [...], welche Stelle ich zugleich als das wirksamste mir bekannt gewordene Besänftigungsmittel
des Sturms der Leidenschaften anemphelen kann.’ (I, IV, § 68)
Enerzijds complimenteert hij de inleiding van het TIE (de 17 eerste paragrafen ervan), anderzijds
krijgt de rest van het geschrift van hem een ‘onvoldoende’.
Tegen het einde van die eeuw verschijnt in Duitsland een eerste studie die volledig gewijd is aan het
TIE: het betreft een scriptie van 1898 van de hand van Ismar Elbogen (1874-1943, New York), een
Duitse rabbijn die theologie studeerde in Breslau (nu Wrocław, Polen). In de 20ste eeuw worden er
een aantal belangrijke publicaties over het TIE gepubliceerd. Redelijkerwijs mag dus worden
aangenomen dat over dit korte, onvoltooide jeugdgeschrift van Spinoza zowel historisch als
filosofisch al het wezenlijke is gezegd, al zullen filosofen in lengte van jaren ongetwijfeld in dit
Spinoza-potje blijven roeren...
Net als andere geschriften van Spinoza bevat de tekst van het TIE verwijzingen naar andere religieuze
en filosofische teksten die tot Spinoza’s niet geringe eruditie behoren. Zijn tijdgenoten konden
de betekenis van die teksten vaak nog herkennen, voor de hedendaagse lezer is dat meestal niet
meer het geval. Dat betekent dat voor het verstaan van het traktaat inleidingen en commentaar geen
overbodige luxe zijn.
De eerste editie
De editio princeps van het Tractatus de intellectus emendatione werd postuum gepubliceerd en
bleef, zoals al eerder gezegd, onafgewerkt. Het geschrift werd gepubliceerd in 1677 in de Opera
Posthuma BdS. Bijna gelijktijdig verscheen van de OP een Nederlandse vertaling onder de titel De
nagelate Schriften van BdS (NS).
Blz. 355 van de OP vermeld als titel:
Tractatus de intellectus emendatione, et de via qua optime in veram rerum cognitionem dirigitur
In de NS werd die Latijnse titel op blz.407 vertaald als:
Handeling van de verbetering van ‘t verstant; en tegelijk van de middel om hetzelfde volmaakt te
maken
De vertaling van het TIE in de NS wijkt op nogal wat punten af van de Latijnse. Dat roept
vanzelfsprekend alweer vragen op: lezen we wel de originele Latijnse tekst van Spinoza of werd die
door de tekstbezorgers bewerkt?
Beide versies, de Latijnse én de Nederlandse, zijn vanuit historisch oogpunt te beschouwen als
primaire bronnen die daarom gecombineerd moeten worden bestudeerd. Dat deed, volgens de
regels van de kunst, Bernard Rousset in 1992 die een Latijnse teksteditie bezorgde gesteund op beide
versies. Hij voorzag die van een zeer uitvoerig filosofisch-historisch commentaar (zie bibliografie).
De titel en de ondertitel
De sleutelwoorden van de Latijnse hoofdtitel emendatio en intellectus worden door moderne
vertalers verschillend vertaald. In onze taal bijvoorbeeld: verbetering, emendering, verstand,
intellect. Omdat de woorden emenderen en intellect ook in het Nederlands gangbaar zijn opteren we
voor het behoud ervan en vertalen de titel van het TIE dus als: Traktaat over de emendering van het
intellect.
De hoofdtitel Tractatus de intellectus emendatione wordt in de vakliteratuur meestal afgekort als TIE.
Dat is vast handig maar heeft het nadeel dat de ondertitel makkelijk uit het oog raakt. Die luidt als
volgt: et de via qua optime in veram rerum cognitionem dirigitur,
en over de beste weg die leidt naar de ware kennis der dingen.
Het is lang niet zeker dat de titel van de hand is van Spinoza zelf: het kan evengoed het werk zijn
geweest van de uitgevers van de OP. Er is wel een overeenkomst vastgesteld tussen de titel en een
passus op het einde van de zesde brief van Spinoza aan Oldenburg (1661/1662) waarin hij het heeft
over:
‘...hierover en over de verbetering van het verstand, heb ik een heel boekje geschreven; met het
schrijven en corrigeren ben ik nog bezig...’
Stelt zich dan wederom de vraag: gaat het in deze brief echt over het TIE? En als dat het geval is, wat
dan met de datering ervan (zie boven Spinoza’s eerste geschrift) ...
In de titel, wie die ook mag hebben bedacht, vallen twee kerngedachten op:
- het geschrift zal handelen over de VERBETERING van het verstand
- én over de BESTE weg naar WARE kennis.
kennelijk de mening was toegedaan dat het gebruik van het verstand, zoals het in de filosofie van zijn
dagen gangbaar was, voor verbetering vatbaar was. Die verbetering centreert zich op een dubbel
vlak:
a) een kwalitatieve rangschikking van de wijze van kennisverwerving,
b) en uitbreiding van ons kennisapparaat: naast kennis door ervaring en kennis door redeponeert Spinoza een derde wijze van kennen, namelijk de intuïtie, die hij, notabene, de hoogste waarde toemeet.
Het ‘Bericht aan de lezer’
De TIE wordt in de OP voorafgegaan door een ‘Admonitio ad lectorem’, in de NS door een ‘Bericht
aan de lezer’.
Hieronder de twee originele teksten.
Blz. 356 van de OP (1677)
Ik vertaal als volgt:
‘Waarschuwing aan de Lezer
Het traktaat Over de emendatie van het intellect enz., dat we u hier onvolledig presenteren,
welwillende lezer, is door de auteur al vele jaren geleden geschreven. Het was altijd zijn bedoeling
om het te voltooien: maar verhinderd door andere bezigheden en uiteindelijk door een plotse dood
weggerukt, kon hij het niet tot het gewenste einde afwerken. Omdat het evenwel vele uitmuntende
en nuttige dingen bevat die de oprechte waarheidszoeker niet weinig van nut zullen zijn, hebben we
er geen moment aan getwijfeld om ze u niet te onthouden. Opdat U de duisterheden die het traktaat
hier en daar bevat, nog altijd ruw en onaf, zou willen vergeven en opdat U er niet onwetend over zou
zijn, hebben wij gewild U hiervoor te waarschuwen.
Vaarwel.’
De Latijnse vertaling volgt vrij nauwkeurig de Nederlandse tekst.
Ik vertaal als volgt:
‘Waarschuwing aan de Lezer
Het traktaat Over de emendatie van het intellect enz., dat we u hier onvolledig presenteren,
welwillende lezer, is door de auteur al vele jaren geleden geschreven. Het was altijd zijn bedoeling
om het te voltooien: maar verhinderd door andere bezigheden en uiteindelijk door een plotse dood
weggerukt, kon hij het niet tot het gewenste einde afwerken. Omdat het evenwel vele uitmuntende
en nuttige dingen bevat die de oprechte waarheidszoeker niet weinig van nut zullen zijn, hebben we
er geen moment aan getwijfeld om ze u niet te onthouden. Opdat U de duisterheden die het traktaat
hier en daar bevat, nog altijd ruw en onaf, zou willen vergeven en opdat U er niet onwetend over zou
zijn, hebben wij gewild U hiervoor te waarschuwen.
Vaarwel.’
De Latijnse vertaling volgt vrij nauwkeurig de Nederlandse tekst.
Blz. 406 van de NS (1677)
Wij hertalen het zo:
Bericht aan de Lezer
Waarde lezer, deze Verhandeling over de verbetering van het verstand enz. die wij U hier
onafgewerkt en onvolmaakt presenteren, werd al vele jaren geleden door de schrijver geschreven.
Het was altijd zijn voornemen dit werk te schrijven en te voltooien. Maar hij heeft het niet tot het
gewenste einde kunnen brengen omdat andere bezigheden hem dat verhinderden en omdat hij door
de dood werd weggerukt. Maar omdat in deze verhandeling vele voortreffelijke en nuttige dingen
staan, die, naar wij vast geloven, de oprechte onderzoeker niet weinig dienstig zullen zijn, hebben wij
U deze niet willen onthouden. En opdat gij ook vele duisterheden, die er hier en daar nog ruw en
onbewerkt zijn, door de vingers zoudt zien, hebben wij U daarover willen berichten om er niet
onwetend over te zijn.
Vaarwel’
Het wordt algemeen aan genomen dat Jarig Jelles, Spinoza’s vriend, de auteur is van dit ‘bericht’. Hij
kende geen (of onvoldoende) Latijn om zijn tekst zelf te vertalen voor publicatie in het OP. Iemand
deed het dus voor hem. Wie dat deed, is (wederom) niet met zekerheid te zeggen.
Wij hertalen het zo:
Bericht aan de Lezer
Waarde lezer, deze Verhandeling over de verbetering van het verstand enz. die wij U hier
onafgewerkt en onvolmaakt presenteren, werd al vele jaren geleden door de schrijver geschreven.
Het was altijd zijn voornemen dit werk te schrijven en te voltooien. Maar hij heeft het niet tot het
gewenste einde kunnen brengen omdat andere bezigheden hem dat verhinderden en omdat hij door
de dood werd weggerukt. Maar omdat in deze verhandeling vele voortreffelijke en nuttige dingen
staan, die, naar wij vast geloven, de oprechte onderzoeker niet weinig dienstig zullen zijn, hebben wij
U deze niet willen onthouden. En opdat gij ook vele duisterheden, die er hier en daar nog ruw en
onbewerkt zijn, door de vingers zoudt zien, hebben wij U daarover willen berichten om er niet
onwetend over te zijn.
Vaarwel’
Het wordt algemeen aan genomen dat Jarig Jelles, Spinoza’s vriend, de auteur is van dit ‘bericht’. Hij
kende geen (of onvoldoende) Latijn om zijn tekst zelf te vertalen voor publicatie in het OP. Iemand
deed het dus voor hem. Wie dat deed, is (wederom) niet met zekerheid te zeggen.
4
De structuur van het TIE
§ 1 -11 Vooraf: een nieuw levensplan
2-6 Beslissing: fase 1
6-10Beslissing: fase 2
10-11 Beslissing: fase 3
§ 12-16 Over het ware en het hoogste goed
12-13 Het ware en het hoogste goed
14-16 Algemene middelen om het hoogste goed te bereiken
§ 17 Tijdelijke leefregels (in de periode van de zoektocht naar het ware/hoogste goed)
§ 18-24 Vier soorten kennis
§ 25-29 Middelen om het hoogste goed te bereiken. Dit kan het best via de intuitie, de vierde kenwijze.
§ 30-48 Hoe kunnen we die kenwijze bereiken?
§ 49 Bijna halfweg het geschrift, vat Spinoza zijn tekst als volgt samen:
2-6 Beslissing: fase 1
6-10Beslissing: fase 2
10-11 Beslissing: fase 3
§ 12-16 Over het ware en het hoogste goed
12-13 Het ware en het hoogste goed
14-16 Algemene middelen om het hoogste goed te bereiken
§ 17 Tijdelijke leefregels (in de periode van de zoektocht naar het ware/hoogste goed)
§ 18-24 Vier soorten kennis
§ 25-29 Middelen om het hoogste goed te bereiken. Dit kan het best via de intuitie, de vierde kenwijze.
§ 30-48 Hoe kunnen we die kenwijze bereiken?
§ 49 Bijna halfweg het geschrift, vat Spinoza zijn tekst als volgt samen:
Resumamus jam nostrum propositum. Habuimus hucusque, primo, finem ad quem omnes nostras cogitationes dirigere studemus. Cognovimus, secundo, quaenam sit optima perceptio, cuius ope ad nostram perfectionem pervenire possimus. Cognovimus, tertio, quaenam sit prima via, cui mens insistere debeat, ut bene incipiat; quae est, ut ad normam datae cujuscumque verae ideae pergat, certis legibus inquirere. Quod ut recte fiat, haec debet methodus praestare. Primo veram ideam a caeteris omnibus perceptionibus distinguere, et mentem a ceteris perceptionibus cohibere. Secundo, tradere regulas, ut res incognitae ad talem normam percipiantur. Tertio, ordinem constituere, ne inutilibus defatigemur. Postquam hanc methodum novimus, vidimus, quarto, hanc methodum perfectissimam futuram, ubi habuerimus ideam entis perfectissimi. Unde initio illud erit maxime observandum, ut quanto ocius ad cognitionem talis entis perveniamus. |
Laten we terugkeren naar ons opzet. We hebben tot nu toe behandeld ten eerste, het doel waarop we proberen al onze beschouwingen te richten. We hebben begrepen, ten tweede, welke de beste perceptie is waardoor wij tot onze volmaaktheid kunnen komen. We hebben begrepen, ten derde, welke de eerste weg is die de geest moet inslaan om goed te beginnen, namelijk deze: in het onderzoek vorderen volgens bepaalde wetten, op basis van de norm van gelijk welk waar idee dat we hebben. Om dat correct te doen, moet de methode in staat zijn tot het volgende: ten eerste de ware idee te onderscheiden van alle andere percepties en de geest af te schermen van al die andere percepties. Ten tweede regels te verschaffen om volgens die norm onbekende dingen te percipiëren. Ten derde een werkorde vast te stellen om niet door nutteloze dingen te worden afgemat. Is die methode eenmaal gekend, zo zagen we ten vierde, dat die het meest perfect zal zijn, als we de idee zullen hebben van het meest volmaakt zijnde. Daarom zal er van in het begin maximaal worden naar gestreefd om zo snel mogelijk tot de kennis van een dergelijk zijnde te komen. |
§ 50-90 Deel 1 van de methode
§ 91-98 Deel 2 van de methode
§ 99-110 Bestaat er een wezen dat oorzaak is van alle bestaande dingen?
§ 91-98 Deel 2 van de methode
§ 99-110 Bestaat er een wezen dat oorzaak is van alle bestaande dingen?
