|
Volvebam igitur animo, an forte esset possibile ad novum institutum aut saltem ad ipsius certitudinem pervenire, licet ordo et commune vitae meae institutum non mutaretur, quod saepe frustra tentavi. Nam, quae plerumque in vita occurrunt et apud homines, ut ex eorum operibus colligere licet, tamquam summum bonum aestimantur, ad haec tria rediguntur, divitias scilicet, honorem atque libidinem. His tribus adeo distrahitur mens, ut minime possit de alio aliquo bono cogitare. |
Ik overwoog dus in mijn binnenste of het misschien mogelijk zou zijn om tot een nieuwe levenswijze te komen of om er tenminste zekerheid over te bekomen zonder dat de orde en de algemene gang van mijn levenswijze zou veranderen, wat ik vaak vergeefs heb geprobeerd. Want de dingen die in het leven het meest gebeuren en die door de mensen, zoals uit hun daden blijkt, beschouwd worden als het hoogste goed, kunnen tot drie worden herleid: namelijk rijkdom, eer en zingenot. Door die drie wordt de geest zodanig afgeleid dat hij allerminst in staat is aan enig ander goed te denken. |
Gedachtenketting
1 Ik overwoog:
- of een nieuwe levensregel kon worden bereikt,
- en ten minste of er zekerheid over kon worden verkregen,
- zonder mijn levensorde en gewone levenswijze overhoop te halen.
2 Ik heb dat meermaals geprobeerd maar zonder succes.
3 De meeste mensen geven door hun daden te kennen dat voor hen drie dingen het hoogste goed zijn: rijkdom, eer, zingenot.
4 De geest wordt door die drie dingen zo erg in beslag genomen, dat er geen ruimte meer is om aan een ander ‘goed’ te denken.
Zweermans vertaling van TIE,3 (Doctoraal typoscript, ex libris W.S.)
Tekstuitleg
Volvebam igitur animo, an forte esset possibile ad novum institutum aut saltem ad ipsius certitudinem pervenire, licet ordo et commune vitae meae institutum non mutaretur, ... / Ik overwoog dus in mijn binnenste of het misschien mogelijk zou zijn om tot een nieuwe levenswijze te komen of om er tenminste zekerheid over te bekomen...:
Het werkwoord volvere betekent allereerst zoveel als ronddraaien, wentelen, in afgeleide betekenis ook lezen en overdenken. Spinoza geeft met dit werkwoord dus te kennen dat hij het probleem in zijn geest grondig en langs alle kanten heeft bekeken. Alweer een indicatie van zijn ernstige manier van werken (zie § 2).
Het Latijnse ‘institutum’ betekent: instelling, gewoonte, plan. Het wordt in deze paragraaf tweemaal gebruikt en ik vertaal het (anders dan Zweerman) tweemaal als ‘levenswijze’.
Spinoza stelt dat zijn probleem drie aspecten heeft:
... quod saepe frustra tentavi. /... wat ik vaak vergeefs heb geprobeerd:
Spinoza stelt hier zonder schroom dat hij dikwijls (saepe) heeft geprobeerd zijn denkobjectieven te bereiken, maar dat het hem niet lukte.
Nam, quae plerumque in vita occurrunt et apud homines, ut ex eorum operibus colligere licet, tamquam summum bonum aestimantur, ... / Want de dingen die in het leven het meest gebeuren en die door de mensen, zoals uit hun daden blijkt, beschouwd worden als het hoogste goed, ...:
De lezer krijgt meteen een verklaring voor Spinoza’s denkmoeilijkheden: die hebben te maken met stereotiep gedrag van mensen die meestal drie dingen als hoogste levensdoel kiezen.
... ad haec tria rediguntur, divitias scilicet, honorem atque libidinem. / ... kunnen tot drie worden herleid: namelijk rijkdom, eer en zingenot:
Het Latijnse libido betekent: lust, zinnelijke begeerte, hartstocht. Freud (1856-1939) gaf het in zijn psychologie een specifieke betekenis en het wordt daarom sedertdien vooral begrepen als seksuele lust. In de context van deze paragraaf is het evenwel aangewezen dit woord te vertalen als ’zingenot’. Die vertaling sluit geen enkele vorm van zintuiglijk genieten uit.
Merkwaardig is dat de twee al eerder genoemde levensdoelen, eer en rijkdom, hier worden aangevuld met een derde, namelijk zingenot. Waarom dit al niet in paragraaf 1 gebeurde, is onduidelijk.
His tribus adeo distrahitur mens, ut minime possit de alio aliquo bono cogitare. /De geest is zodanig door deze drie dingen afgeleid dat hij allerminst in staat is aan iets anders te denken:
Het werkwoord distrahere betekent: verstrooien, in opspraak brengen, weifelen. De geest wordt dermate uiteen getrokken en dus verdeeld dat elk van die levensdoelen afzonderlijk of in combinatie de geest zo occuperen dat die geen ruimte meer laat om aan iets anders te denken.
We herinneren er hier nog eens aan dat in het NT meer dan eens gesteld wordt dat een leven in rijkdom moeilijk te verenigen is met een leven in religiositeit. We citeren uit de 17de eeuwse ‘Statenvertaling’:
Marcus 10, 24-25. ‘Kinderen! hoe zwaar is het, dat degenen, die op het goed hun betrouwen zetten, in het Koninkrijk Gods ingaan! Het is lichter dat een kameel ga door het oog van een naald, dan dat een rijke in het Koninkrijk Gods inga.’
Volvebam igitur animo, an forte esset possibile ad novum institutum aut saltem ad ipsius certitudinem pervenire, licet ordo et commune vitae meae institutum non mutaretur, ... / Ik overwoog dus in mijn binnenste of het misschien mogelijk zou zijn om tot een nieuwe levenswijze te komen of om er tenminste zekerheid over te bekomen...:
Het werkwoord volvere betekent allereerst zoveel als ronddraaien, wentelen, in afgeleide betekenis ook lezen en overdenken. Spinoza geeft met dit werkwoord dus te kennen dat hij het probleem in zijn geest grondig en langs alle kanten heeft bekeken. Alweer een indicatie van zijn ernstige manier van werken (zie § 2).
Het Latijnse ‘institutum’ betekent: instelling, gewoonte, plan. Het wordt in deze paragraaf tweemaal gebruikt en ik vertaal het (anders dan Zweerman) tweemaal als ‘levenswijze’.
Spinoza stelt dat zijn probleem drie aspecten heeft:
- de mogelijkheid om nieuwe leefregels te bedenken,
- de vraag of er (minimaal) zekerheid over te bekomen is,
- maar zonder de regels van zijn actuele levenswijze te veranderen.
... quod saepe frustra tentavi. /... wat ik vaak vergeefs heb geprobeerd:
Spinoza stelt hier zonder schroom dat hij dikwijls (saepe) heeft geprobeerd zijn denkobjectieven te bereiken, maar dat het hem niet lukte.
Nam, quae plerumque in vita occurrunt et apud homines, ut ex eorum operibus colligere licet, tamquam summum bonum aestimantur, ... / Want de dingen die in het leven het meest gebeuren en die door de mensen, zoals uit hun daden blijkt, beschouwd worden als het hoogste goed, ...:
De lezer krijgt meteen een verklaring voor Spinoza’s denkmoeilijkheden: die hebben te maken met stereotiep gedrag van mensen die meestal drie dingen als hoogste levensdoel kiezen.
... ad haec tria rediguntur, divitias scilicet, honorem atque libidinem. / ... kunnen tot drie worden herleid: namelijk rijkdom, eer en zingenot:
Het Latijnse libido betekent: lust, zinnelijke begeerte, hartstocht. Freud (1856-1939) gaf het in zijn psychologie een specifieke betekenis en het wordt daarom sedertdien vooral begrepen als seksuele lust. In de context van deze paragraaf is het evenwel aangewezen dit woord te vertalen als ’zingenot’. Die vertaling sluit geen enkele vorm van zintuiglijk genieten uit.
Merkwaardig is dat de twee al eerder genoemde levensdoelen, eer en rijkdom, hier worden aangevuld met een derde, namelijk zingenot. Waarom dit al niet in paragraaf 1 gebeurde, is onduidelijk.
His tribus adeo distrahitur mens, ut minime possit de alio aliquo bono cogitare. /De geest is zodanig door deze drie dingen afgeleid dat hij allerminst in staat is aan iets anders te denken:
Het werkwoord distrahere betekent: verstrooien, in opspraak brengen, weifelen. De geest wordt dermate uiteen getrokken en dus verdeeld dat elk van die levensdoelen afzonderlijk of in combinatie de geest zo occuperen dat die geen ruimte meer laat om aan iets anders te denken.
We herinneren er hier nog eens aan dat in het NT meer dan eens gesteld wordt dat een leven in rijkdom moeilijk te verenigen is met een leven in religiositeit. We citeren uit de 17de eeuwse ‘Statenvertaling’:
Marcus 10, 24-25. ‘Kinderen! hoe zwaar is het, dat degenen, die op het goed hun betrouwen zetten, in het Koninkrijk Gods ingaan! Het is lichter dat een kameel ga door het oog van een naald, dan dat een rijke in het Koninkrijk Gods inga.’
Marcus 10, 24-25 (Statenbijbel 1637
Toelichtingen
1 Een nieuwe levenswijze. Spinoza reflecteert grondig over een nieuwe levenswijze. Het handelen van mensen geschiedt in twee levenssferen:
2 Ik probeerde vaak tevergeefs. In deze paragraaf stelt Spinoza zich t.a.v. de lezer enigszins ‘kwetsbaar’ op: zijn reflectieve introspectie bracht hem, zo bekent hij, vaak in moeilijkheden.
Wat bedoelt Spinoza met ‘vaak proberen’? De mogelijkheid om nieuwe leefregels in te passen in de ‘orde en de algemene gang’ van zijn levenswijze zal niet louter ‘theoretisch-reflectief’ onderzocht zijn... Spinoza toont zich, waar het kan, in zijn werk altijd als een ‘praktijkgericht denker’ die niet filosofeert voor ‘de school (de academie) maar voor het leven’. Op grond van en omdat het niet in tegenspraak is met de tekst, kunnen we er dus van uitgaan dat Spinoza één of meer leefregels uitprobeerde. Dat deed hij dan, naar eigen zeggen, meermaals en telkens mislukte zijn praktisch experiment.
3 Want de dingen die in het leven het meest gebeuren en die door de mensen, zoals uit hun daden blijkt. De informatie die hierna volgt, steunt op:
1 Een nieuwe levenswijze. Spinoza reflecteert grondig over een nieuwe levenswijze. Het handelen van mensen geschiedt in twee levenssferen:
- de persoonlijke levenssfeer én
- het intermenselijk verkeer.
2 Ik probeerde vaak tevergeefs. In deze paragraaf stelt Spinoza zich t.a.v. de lezer enigszins ‘kwetsbaar’ op: zijn reflectieve introspectie bracht hem, zo bekent hij, vaak in moeilijkheden.
Wat bedoelt Spinoza met ‘vaak proberen’? De mogelijkheid om nieuwe leefregels in te passen in de ‘orde en de algemene gang’ van zijn levenswijze zal niet louter ‘theoretisch-reflectief’ onderzocht zijn... Spinoza toont zich, waar het kan, in zijn werk altijd als een ‘praktijkgericht denker’ die niet filosofeert voor ‘de school (de academie) maar voor het leven’. Op grond van en omdat het niet in tegenspraak is met de tekst, kunnen we er dus van uitgaan dat Spinoza één of meer leefregels uitprobeerde. Dat deed hij dan, naar eigen zeggen, meermaals en telkens mislukte zijn praktisch experiment.
3 Want de dingen die in het leven het meest gebeuren en die door de mensen, zoals uit hun daden blijkt. De informatie die hierna volgt, steunt op:
- zijn literatuurkennis: zowel literaire als filosofische; hier dient ook weer verwezen naar Aristoteles’ Ethica Nicomacheia, waar deze drie (eeuwig menselijke) levensobjectieven ook al worden genoemd;
- de eigen ervaring van het feitelijk gedrag van mensen (hun wijze van handelen). Spinoza wordt als filosoof gecatalogeerd als een 17de eeuwse rationalist maar uit zijn geschriften blijkt evenwel overduidelijk dat hij -uiteraard- een groot belang hecht aan ‘ervaring’ als kenbron. Dit is ook het geval in het TIE:
- hij beroept zich op de ervaring i.v.m. de daden van de mensen: ervaringsgegevens wijzen uit dat mensen een groot belang hechten aan levensdoelen als rijkdom, eer, zingenot.
- zijn try-out van een of meer nieuwe leefregels leidt tot een negatieve ervaring.
Floris van Dijck. Stilleven, ca. 1620 (Amsterdam, Rijksmuseum)
4 Rijkdom, eer en zingenot. Drie fundamentele levensobjectieven. De drie woorden hebben een algemene betekenis en kunnen in iemands levenswijze verschillende vormen aannemen. Enkele voorbeelden:
- rijkdom: allereerst te begrijpen als ‘waarden’, edele metalen e.a. die het ruilverkeer mogelijk maken, maar ook andere vormen van rijkdom, d.w.z. alle mogelijke objecten die omwille van hun materiële waarde geaccumuleerd kunnen worden: edelstenen, kunstwerken, huizen, gronden...;
- eer: al wat een persoon meer maatschappelijke waarde en prestige geeft: hoge geboorte, onderscheidingen, functies, verwezenlijkingen e.a.;
- zingenot: een scala van genietingen die via de vijf zintuigen mogelijk zijn. In deze lijkt het mij van belang even te focussen op het seksueel zingenot. Spinoza, op het moment dat hij schrijft een opgeschoten twintiger, zal met deze vorm van libido ongetwijfeld ook hebben kennisgemaakt. Het is dus in dit verband en ook in het licht van de algemene teneur van de tekst niet onbelangrijk om te wijzen op de mogelijkheid dat Spinoza - op een of andere wijze - in zijn coming of age in de knoop lag met zijn seksualiteit en dit aspect ook effectief verdisconteerde in zijn set van nieuwe leefregels.
