|
SPINOZA
TRACTATUS POLITICUS In quo demonstratur, quomodo Societas, ubi Imperium Monarchicum locum habet, sicut & ea, ubi Optimi imperant, debet institui, ne in Tyrannidem labatur & ut Pax Libertasque civium inviolata maneat. |
SPINOZA
OVER POLITIEK Waarin aangetoond wordt hoe samenlevingen, monarchieën zowel als aristocratieën, moeten worden ingericht om niet te vervallen in tirannie en hoe vrede en vrijheid van burgers onaangetast blijven. |
|
CAPUT 1
1 Affectus, quibus conflictamur, concipiunt Philosophi veluti vitia, in quae homines sua culpa labuntur; quos propterea ridere, flere, carpere, vel (qui sanctiores videri volunt) detestari solent. Sic ergo se rem divinam facere, et sapientiae culmen attingere credunt, quando humanam naturam, quae nullibi est, multis modis laudare, et eam, quae revera est, dictis lacessere norunt. Homines namque, non ut sunt, sed, ut eosdem esse vellent, concipiunt: une factum est, ut plerumque pro Ethica Satyram scripserint, et ut nunquam Politicam conceperint, quae possit ad usum revocari, sed quae pro Chimaera haberetur, vel quae in Utopia, vel in illo Poetarum aureo saeculo, ubi scilicet minime necesse erat, institui potuisset. Cum igitur omnium scientiarum, quae usum habent, tum maxime Politices Theoria ab ipsius Praxi discrepare creditur, et regendae Reipublicae nulli minus idonei aestimantur, quam Theoretici, seu Philosophi. 2 At politici contra hominibus magis insidiari, quam consulere creduntur, et potius callidi, quam sapientes aestimantur. Docuit nimirum eosdem experientia, vitia fore, donec homines humanam igitur malitiam praevenire dum student, idque iis artibus, quas experentia longo usu docuit, et quas homines, magis metu, quam ratione ducit, exercere solent, religioni adversari videntur, theologis praecipue, qui credunt summas potestates debere negotia publica tractare secundum easdem pietatis regulas, quibus vir privatus tenetur. Ipsos tamen politicos multo felicius de rebus politicis scripsisse, quam philosophos dubitari non potest. Nam quoniam experientiam magistram habuerunt, nihil docuerunt, quod ab usu remotum esset.
3 Et sane mihi plane persuadeo, experientiam omnia civitatum genera, quae concipi possunt, ut homines concorditer vivant, et simul media, quibus multitudo dirigi, seu quibus intra certos limites contineri debeat, ostendisse ita ut non credam, nos posse aliquid, quod ab experientia, sive praxi non abhorreat, cogitatione de hac re assequi, quod nondum expertum, compertumque sit. Nam homines ita comparati sunt, ut extra commune aliquod jus vivere nequeant; jura autem communia, et negotia publica a viris acutissimis, sive astutis, sive callidis instituta, et tractata sunt; adeoque vix credibile est, nos aliquid, quod communi societati ex usu esse queat, posse concipere, quod occasio, seu casus non obtulerit, quodque homines, communibus negotiis intenti, suaeque securitati consulentes, non viderint.
4 Cum igitur animum ad politicam applicuerim, nihil quod novum, vel inauditum est, sed tantum ea, quae cum praxi optime conveniunt, certa, et indubitata ratione demonstrare, aut ex ipsa humanae naturae conditione deducere, intendi; et ut ea, quae ad hanc scientiam spectant, eadem animi libertate, qua res mathematicas solemus, inquirerem, sedulo curavi, humanas actiones non ridere, non lugere, neque detestari, sed intelligere: atque adeo humanos affectus, ut sunt amor, odium, ira, invidia, gloria, misericordia, et reliquae animi commotiones, non ut humanae naturae vitia, sed ut proprietates contemplatus sum, quae ad ipsam ita pertinent, ut ad naturam aëris aestus, frigus, tempestas, tonitru, et alia hujusmodi, quae, tametsi incommoda sunt, necessaria tamen sunt, certasque habent causas, per quas eorum naturam intelligere conamur, et mens eorum verâ contemplatione aeque gaudet, ac earum rerum cognitione, quae sensibus gratae sunt.
5 Est enim hoc certum, et in nostra Ethica verum esse demonstravimus, homines necessario affectibus esse obnoxios, et ita constitutos esse, ut eorum, quibus male est, misereantur, et quibus bene est, invideant, et ut ad vindictam magis, quam ad misericordiam sint proni, et praeterea unumquemque appetere, ut reliqui ex ipsius ingenio vivant, et ut probent, quod ipse probat, et quod ipse repudiat, repudient; unde fit, ut cum omnes pariter appetant primi esse, in contentiones veniant, et, quantum possunt, nitantur se invicem opprimere, et, qui victor evadit, magis glorietur, quod alteri obfuit, quam quod sibi profuit. Et quamvis omnes persuasi sint, religionem contra docere, ut unusquisque proximum, tamquam se ipsum amet, hoc est, ut jus alterius perinde, ad suum, defendat, hanc tamen persuasionem in affectus parum posse ostendimus. Valet quidem in articulo mortis, quando scilicet morbus ipsos affectus vicit, et homo segnis jacet, vel in templis, ubi homines nullum exercent commercium: at minime in foro, vel in aula, ubi maxime necesse esset. Ostendimus praeterea, rationem multum quidem posse affectus coërcere, et moderari; sed simul vidimus viam, quam ipsa ratio docet, perarduam esse; ita ut, qui sibi persuadent posse multitudinem, vel qui publicis negotiis distrahuntur, induci, ut ex solo rationis praescripto vivant, saeculum poëtarum aureum, seu fabulam somnient.
6 Imperium igitur, cujus salus ab alicujus fide pendet, et cujus negotia non possunt recte curari, nisi ii, qui eadem tractant, fide velint agere, minime stabile erit; sed, ut permanere possit, res ejus publicae ita ordinandae sunt, ut qui easdem administrant, sive ratione ducantur, sive affectu, induci nequeant, ut male fidi sint, ceu prave agant. Nec ad imperii securitatem refert, quo animo homines inducantur ad res recte administrandum, modo res recte administrentur; animi enim libertas, seu fortitudo privata virtus est; at imperii virtus securitas.
7 Denique quia omnes homines, sive Barbari, sive culti sint, consuetudines ubique jungunt, et statum aliquem civilem formant, ideo imperii causas, et fundamenta naturalia non ex rationis documentis petenda, sed ex hominum communi natura, seu conditione deducenda sunt, quod in sequenti capite facere constitui.
|
HOOFDSTUK 1
1 Affecten die ons kwellen beschouwen filosofen als ondeugden die mensen zich door eigen schuld op de hals halen. Ze zijn gewend erom te lachen, te wenen, of als ze de heilige willen uithangen, ze te verafschuwen. Ze achten dit een goddelijke opdracht en wanen het toppunt van wijsheid te bereiken wanneer ze een menselijke natuur die nergens bestaat op vele wijzen loven en een natuur die echt bestaat door hun uitspraken beschimpen. Ze kijken naar mensen niet zoals die zijn maar zoals ze wensen dat die zijn. Zo komt het dat ze meestal i.p.v. een ethica een satire schrijven en dat ze nog nooit een politica ontwikkelden die gebruikt kan worden, maar eerder iets wat voor een hersenschim gehouden moet worden of in Utopia of in die Gouden Eeuw van de dichters kan worden toegepast, waar het allerminst nodig was. Daarom wordt gemeend dat van alle toegepaste wetenschappen vooral de politica het meest van de praktijk afwijkt. Niemand wordt minder geschikt geacht om over een republiek te heersen dan theoretici of filosofen. 2 Van politici daarentegen gelooft men dat ze mensen meer belagen dan beraden en dat ze eerder gewiekst zijn dan wijs. De ervaring leerde hen immers dat ondeugden bestaan zolang er mensen zijn. Ze bestrijden daarom menselijke kwaadwilligheid door middelen die de beproefde ervaring aanwees en die mensen doet handelen meer door vrees dan door rede. Zo schijnen ze tegenstanders van religie, vooral van theologen die geloven dat de hoogste gezagsinstanties staatszaken moet regelen volgens dezelfde vrome regels die gelden voor een privaat persoon. Zonder twijfel schrijven politici zelf veel beter over politiek dan filosofen. Omdat ervaring hun leermeester is, vertellen ze niets dat afwijkt van de praktijk.
3 Ik ben er ook volkomen van overtuigd dat de ervaring alle soorten van staten toont die men zich kan inbeelden om mensen in eendracht te doen samenleven en ook de middelen om de volksmassa te leiden en om die binnen zekere grenzen te houden. Ik geloof dan ook niet dat we door nadenken over deze materie nog iets kunnen vinden dat van de ervaring of de praktijk afwijkt. Want de mensen zijn zo gemaakt dat ze niet zonder een of ander gemeenschapsrecht kunnen leven. Gemeenschapsrecht en staatszaken worden door de scherpzinnigste, de schranderste en de slimste mensen ingericht en geregeld. Het is dus nauwelijks te geloven dat wij iets zouden kunnen bedenken ten nutte van de gemeenschap dat niet door omstandigheden of toeval tot stand kwam en dat lieden die de gemeenschapsbelangen behartigen, ook met het oog op eigen veiligheid, over het hoofd zouden hebben gezien.
4 Toen ik mij dus toelegde op de politica was het niet mijn bedoeling om iets nieuws of iets onbekends te brengen maar, zeker en betrouwbaar redenerend, enkel wat het meest met de praktijk overeenstemt of om dat af te leiden uit de eigen aard zelf van de menselijke natuur. Om wat betrekking heeft op deze wetenschap met dezelfde vrijheid van geest te onderzoeken als wij gewend zijn bij de wiskunde, heb ik mij terdege ingespannen om niet te lachen, niet te treuren om menselijke handelingen, evenmin ze te verfoeien maar ze te begrijpen. Daarenboven: om menselijke affecten als liefde, haat, woede, afgunst, eerzucht, eer, medelijden en overige menselijke commoties niet te beschouwen als ondeugden van de menselijke natuur, maar als eigenschappen die tot die natuur behoren, net als warmte, koude, onweer en dergelijke meer behoren tot de natuur van de lucht. Dingen die alle weliswaar ongemak veroorzaken maar wel onvermijdelijk zijn en vaste oorzaken hebben die ons toelaten hun wezen te kennen. Dat naar waarheid overpeinzen, pleziert de geest evenveel als kennis van dingen die de zinnen welgevallig zijn.
5 Het staat immers buiten kijf, in onze Ethica heb ik aangetoond dat het waar is, dat mensen noodzakelijk aan passies onderworpen zijn. Ze zitten zo in elkaar dat ze medelijden hebben met wie het slecht gaat, afgunstig zijn op wie het goed heeft en dat ze eerder geneigd zijn tot haat dan tot medelijden. Iedereen verlangt verder dat eenieder leeft zoals zij, dat ze goedkeuren wat men zelf ook goedkeurt, dat ze afwijzen wat men ook zelf afwijst. Omdat ze allen de eerste willen zijn, komen ze daarom met elkaar in botsing en neigen ertoe, zoveel ze kunnen, elkaar te onderdrukken. Wie er als overwinnaar uitkomt, triomfeert meer omdat hij de ander eronder kreeg dan omdat hij er zelf voordeel bij haalde. En hoewel allen ervan overtuigd zijn dat de religie het omgekeerde leert en eenieder zijn naaste als zichzelf moet beminnen, d.w.z. het recht van de ander als het zijne verdedigt, hebben we aangetoond dat dit weinig opbrengt tegen de aandoeningen. Dat geldt ook op het sterfbed, als ziekte de affecten zelf overwint, en de mens er krachteloos bij ligt of in de tempel, waar mensen geen handel drijven, maar allerminst in het openbaar of in de rechtbank waar het meer dan noodzakelijk zou zijn. We zullen vervolgens aantonen dat de rede heel wat kan om affecten in bedwang te houden en te matigen. Maar tegelijk zullen we zien dat de weg die de rede zelf aanwijst, uiterst moeilijk is. Zij die zichzelf voorspiegelen dat de volksmassa, of zij die in staatszaken dolen, ertoe gebracht kunnen worden dat ze uitsluitend op grond van voorschriften van de rede zouden leven, dromen over het gouden tijdvak van de dichters of over een fabel.
6 Staatsgezag waarvan het heil afhangt van iemands trouw en waarvan de staatszaken niet behoorlijk kunnen behartigd worden, tenzij degenen die dat doen met goede trouw willen handelen, dat staatsgezag zal allerminst stabiel zijn. Om verder te bestaan moet een staat zo worden ingericht dat diegenen die hem besturen, of ze door de rede dan wel door gevoel gedreven worden, niet kunnen aangezet worden tot slechte wil of het stellen van verkeerde daden. Voor de veiligheid van het staatsgezag is het van geen belang welke geestesgesteldheid mensen hebben om goed te besturen, als er maar goed wordt bestuurd. Vrijheid van geest of geestkracht is een individuele deugd, maar de deugd van het staatsgezag is veiligheid.
7 Ten slotte: alle mensen, beschaafd of onbeschaafd, stemmen overal hun gewoontes op elkaar af en vormen een of andere burgerlijke gemeenschap. De oorzaken van die staatsvorming en de natuurlijke fundamenten ervan moeten niet gezocht in de beginselen van de rede, maar moeten afgeleid worden uit de gemeenschappelijke menselijke natuur of conditie. Ik heb mij voorgenomen dat in volgend hoofdstuk te doen.
|
