Johannes van Vloten
Johannes van Vloten (1818-1883) was, met lengtes voor, de grootste Spinoza-evangelist in het Nederland van de tweede helft van de 19de eeuw. Geen wonder dus dat hij voor zijn denkheld een standbeeld wilden oprichten. Dat idee overviel hem al in 1871. Enkele jaren later richtte hij met een handvol medestanders een comité op om in 1877, op de tweehonderdste verjaardag van het overlijden van Spinoza, voor hem een monument op te richten vlakbij het sterfhuis aan de Paviljoensgracht in Den Haag. Het comité onderschatte de realisatiekost van het project en bovendien was de timing té krap: de eerste belangrijke Spinoza-herdenking op 22 januari 1877, het begin van een mooie traditie, moest het daarom stellen zonder inhuldiging van een standbeeld.
Na wat trammelant was de keuze gevallen op het beeldhouwproject van de Parijse Frédéric Hexamer (1847-19724), een tijd- en stadgenoot van beeldhouwer Auguste Rodin. Hexamer was technisch goed onderlegd maar geen origineel kunstenaar: voor de vormgeving van het Spinoza-gedenkteken ging hij kennelijk te rade bij zijn landgenoot en geniale voorganger Jean-Antoine Houdon (1741-1828), die in zijn tijd meer dan één denker in marmer had vereeuwigd.
Na wat trammelant was de keuze gevallen op het beeldhouwproject van de Parijse Frédéric Hexamer (1847-19724), een tijd- en stadgenoot van beeldhouwer Auguste Rodin. Hexamer was technisch goed onderlegd maar geen origineel kunstenaar: voor de vormgeving van het Spinoza-gedenkteken ging hij kennelijk te rade bij zijn landgenoot en geniale voorganger Jean-Antoine Houdon (1741-1828), die in zijn tijd meer dan één denker in marmer had vereeuwigd.
Jean-Antoine Houdon
Zittende Voltaire
|
Hexamer imiteerde Houdons majestueus beeld van de ‘zittende Voltaire’, dat nu nog kan bewonderd worden in de Foyer du Public van de Comédie Française in Parijs. Om de graatmagere Voltaire meer plasticiteit te verlenen had Jean-Antoine hem gehuld in een rijkelijk gedrapeerde mantel. Hexamer imiteert Voltaires zithouding en plagieert ook de ‘mantel-idee’ van Houdon.
Jean-Antoine Houdons portret van Voltaire is zeer gelijkend, Hexamers portret van Spinoza is dat veel minder (of niet), zijn haartooi niet te na gesproken. Het verbaast, als je weet dat Jan van Vloten toen eigenaar was van het Haagse Spinoza-portret... |
Frédéric Hexamer: Spinoza
Het beeld van Frédéric Hexamer werd meer dan drie jaar later, op 14 september 1880, plechtig onthuld. Het comité van Johannes van Vloten had zijn doel bereikt ondanks alle kritiek die het over zich heen had gekregen van diegenen die een Spinoza-gedenkteken een slecht idee vonden.
Die weerstand werd vooral belichaamd door de toen gereputeerde hervormde theoloog J.H. Gunning jr. (1829-1905) hoewel die, zoals hij bekende, in zijn studietijd in Utrecht (ca. 1847), zelf ook sterk door Spinoza was beïnvloed. Hij wist vooraf dat hij in deze zaak het onderspit zou delven, maar zijn acties veroorzaakten in Den Haag en elders wel wat ophef. In 1880, toen het beeld er goed en wel stond, publiceerde hij om zijn anti-visie nog eens in herinnering te brengen, een pamfletje met als titel Deze wereld of de toekomende? Een woord tot de gemeente naar aanleiding van het oprichten van een standbeeld voor Spinoza.
Hij hield koppig vast aan zijn opvatting dat de acceptatie van het naturalisme van Spinoza meteen de vrijheid van denken onmogelijk maakt. Dat neemt niet weg dat er op blz. 5 van zijn opstelletje voor het beeld van Hexamer toch nog wat lof afkon:
Die weerstand werd vooral belichaamd door de toen gereputeerde hervormde theoloog J.H. Gunning jr. (1829-1905) hoewel die, zoals hij bekende, in zijn studietijd in Utrecht (ca. 1847), zelf ook sterk door Spinoza was beïnvloed. Hij wist vooraf dat hij in deze zaak het onderspit zou delven, maar zijn acties veroorzaakten in Den Haag en elders wel wat ophef. In 1880, toen het beeld er goed en wel stond, publiceerde hij om zijn anti-visie nog eens in herinnering te brengen, een pamfletje met als titel Deze wereld of de toekomende? Een woord tot de gemeente naar aanleiding van het oprichten van een standbeeld voor Spinoza.
Hij hield koppig vast aan zijn opvatting dat de acceptatie van het naturalisme van Spinoza meteen de vrijheid van denken onmogelijk maakt. Dat neemt niet weg dat er op blz. 5 van zijn opstelletje voor het beeld van Hexamer toch nog wat lof afkon:
‘Voor BENEDICTUS DE SPINOZA is in de nabijheid der woning, die hij in zijne laatste levensjaren hier ter stede betrok, een juist gedacht, sierlijk uitgevoerd, bronzen standbeeld opgericht. Peinzend, als gereed om nieuwe gedachten op te teekenen, zit hij daar op zijn granieten voetstuk. In de gestalte die zich om het rondomstaande volk niet bekommert en met haar oog zijn vragende blik niet ontmoet, gaf de kunst een getrouw beeld van den teruggetrokken denker, wien ook in de open lucht de atmosfeer der eenzame binnenkamer blijft omzweven.’
Na het laatste schot van Gunning jr. stierf de commotie al snel uit. De bronzen Spinoza zit nu al meer dan 140 jaar in alle rust, maar wat groen uitgeslagen, op zijn sokkel te denken en niemand die er nog om zeurt. Had Frédéric Hexamer de beeldhouwopdracht niet in de wacht gesleept, dan zou hij nu totaal in de vergetelheid zijn weggezonken.
Nog een uitsmijter: er is reden om te vermoeden dat Spinoza niet meteen gelukkig zou zijn met zijn ere-monument in de Hofstad, want in zijn Politiek traktaat (TP 10, 8) schreef hij het volgende:
‘Voor het overige: standbeelden, triomftochten en andere aanmoedigingen tot burgerdeugd zijn meer tekens van dienstbaarheid dan van vrijheid. Eretekens voor uitmuntendheid worden aan slaven uitgereikt, niet aan vrije mensen.’ (Zie mijn volledige vertaling van het Politiek traktaat op deze site Geschriften/TP).
Dat vermoeden werd meer dan een eeuw geleden ook al eens geformuleerd door Michael Friedländer (1833-1910), die in 1887 over Spinoza enkele lezingen hield die een jaar later werden gepubliceerd onder de titel Spinoza: His Life and Philosophy. Met de geciteerde passus in gedachten, noteert hij:
‘I leaf it to you to form an idea of the probable fielings of Spinoza if he were to see the statue erected to his memory at the Hague.’
Spinoza wikte maar expert van Vloten beschikte.
W. Schuermans
21.01.23
Deze wereld of de toekomende?
Een woord tot de gemeente naar aanleiding van het oprichten van een standbeeld voor Spinoza.
(Pamflet van J.H. Gunning jr.)
|
Het bronzen standbeeld van Spinoza die goedkeurend neerkijkt op auteur Willy Schuermans
|
