 Albert Einstein (1879-1955) bewonderde Benedictus Spinoza. Op 2 november 1920 bezocht hij Spinoza’s huisje in Rijnsburg (nabij Leiden, Holland). Zijn handtekening staat in het gastenboek. Toen aan Einstein ooit eens werd gevraagd wat zijn opvattingen over God waren, antwoordde hij ’I believe in Spinoza’s God who reveals himself in the orderly harmony of what exists, not in a God who concerns himself with the fates and actions of human beings.’ In Einsteins teksten wordt Spinoza overigens meer dan eens vermeld.  Einsteins handtekening in het gastenboek van Spinoza's huisje in Rijnsburg Er bestaat ook een lofdicht op Spinoza’s Ethica van de hand van Einstein. Misschien werd het wel geschreven ter gelegenheid van zijn bezoek aan Rijnsburg of kort nadien. Het gedicht getuigt van zijn belangstelling en bewondering voor Spinoza en zijn Magnum Opus.
ToelichtingAlbert Einstein legt in zijn poëem de nadruk op de unieke en bovenmenselijke denkprestatie die Spinoza volbracht bij het neerschrijven van zijn Ethica, ordine geometrico demonstrata. Niemand zal hem dat kunnen nadoen, meent Einstein. Zij die denken dat ze in Spinoza’s voetsporen kunnen treden zullen allicht van een kale reis thuiskomen. In laatste strofe suggereert Einstein dat men voor het hogere geestesleven moet geboren zijn, versta, gedetermineerd zijn. Eerste strofe Einstein houdt van Spinoza. Hij heeft voor zijn affectie geen woorden... dit tekort aan woorden is een ervaring die iedereen bekend is. Spinoza had er ook wel eens mee te maken en sprak dan over een ‘tekort aan woorden’. Einstein vreest evenwel dat Spinoza als denker en als mens die leefde naar zijn leer, een uitzonderlijke en moeilijk te evenaren prestatie leverde. Tweede strofe Een doorsnee mens (voor Spinoza is dit een lidmaat van de massa, de menigte, het volk) kan je niet verleiden tot een hoger geestesleven. Intellectuele liefde tot God (amor dei intellectualis) laat hem koud en behoort in de verste verte niet tot zijn belangstellingsfeer. Hij wordt door de materialiteit van het leven gekluisterd. Derde strofe Doorsnee mensen hebben geen belangstelling voor een hoger geestesleven: het bezorgt hen rillingen en laat hen ijskoud. In het leven plaats inruimen voor rede en verstand is geen optie: meestal laten ze zich leiden door fantasie en sentiment. Het leven van de burgerman draait rond bezit, vrouw, eer en huis: een verwijzing naar rijkdom, zingenot, in het eerste gedeelte van zijn Traktaat over de verbetering van het verstand (Bruder-referte §1- §16). Vierde strofe Deze situatie doet Einstein denken aan de baron von Münchausen, een fantasierijke romanheld die de meest wonderbaarlijke avonturen beleefde, in 1785 beschreven door Rudolf Erich Raspe. Einstein vindt zijn Münchhausen-associatie wat vreemd en vraagt daarom de lezer om excuus: de leugenbaron in één adem vernoemen met Spinoza, een gepassioneerde waarheidszoeker, is inderdaad wat gewaagd. Maar Einstein wil er gewoon de nadruk op leggen dat het leven en de denkprestaties van Spinoza even uitzonderlijk en (bijna) even onmogelijk zijn als het verhaal van Münchhausen waarop wordt gealludeerd. Vijfde strofe Wie nu snel tot het besluit komt dat de leer van Spinoza ook mensen uit het levensmoeras kan ophijsen, moet zich niet mispakken: niet iedereen is voor het hogere weggelegd, d.w.z. niet iedereen is geschikt om het ware en hoogste goed te stellen als ultiem levensdoel. Dat deed Spinoza zelf wel, maar niet zonder inspanning. Iedereen kan het nalezen in het boven genoemde deel van het Traktaat over de verbetering van het verstand. De laatste versregel van Einsteins gedicht is een echo van de allerlaatste (niet erg bemoedigende) zin van Spinoza’s Ethica, een zin die hij (licht aangepast) ontfutselde aan Cicero (1ste eeuw v.C.): SED OMNIA PRAECLARA TAM DIFFICILIA QUAM RARA SUNT. |
Ab uno disce omnes,
Ken er één en je kent ze allen,
leerde Maro mij, die deze wijsheid toepaste op de Grieken die ook al bij de Romeinen niet zo’n beste reputatie hadden…
Pater Paul Siwek s.j. Twee Spinozaboeken
Pater jezuïet Siwek was in Rome verbonden aan het Gregorianum, de Pauselijke Universiteit. Dit theologisch college werd daar in 1551, met pauselijke zegen, gesticht door Ignatius van Loyola. Priesters die het in de kerkelijke hiërarchie ver willen schoppen kunnen die instelling niet links laten liggen. Jezuïeten maken er vanzelfsprekend de dienst uit. Dat er in de opleiding van jonge Roomse priesters aandacht wordt besteed aan de pantheïstische verlokking is vanzelfsprekend: in Rome maant een bronzen Bruno...
Siweks schreef twee Spinozaboeken die passen in dit pedagogische kader. Ze zijn in de taal van Molière uitgegeven in Parijs door Desclée De Brouwer et Cie, Rooms uitgever par exellence. De twee Spinoza-boeken, titelen: Spinoza et le panthéisme religieux (1937) (1) en Au Coeur du Spinozisme (1952).
Omzichtig gelezen, kunnen ze de lezer nog wel een en ander bijbrengen. Dat ondervond ik nota bene zelf ook. Siwek beschikt inderdaad over een gave die bij filosofen eerder zeldzaam is: filosofische gedachten van anderen op heldere wijze formuleren. Bovendien kent hij zijn materie. Dat hij die met een vette Rooms saus opdient weten we al. Ik beperk me tot het eerstgenoemde boek en vertaal graag wat passages die ons wat nader brengen tot de kronkelige jezuïetenziel van pater Paul.
Verleidingskracht
Zoals het hoort werd dit boek door de Roomse censuur gewikt, gewogen en goed bevonden: het manuscript werd bekleed met een nihil obstat van een jezuïet-censor, waarborg dat de lectuur ervan de Roomse ziel niet schaadt, en met een machtiging tot drukken, verleend door een Parijse kerkvader. Over vrijheid van denken gesproken, hoor ik Spinoza zuchten.
Het boek wordt geprefaceerd door Jacques Maritain (1882-1973), in de jaren dertig van vorige eeuw een vooraanstaand katholiek filosoof, die na de Tweede Wereldoorlog meewerkte aan de redactie van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en de ideologie van de West-Europese christendemocratie sterk beïnvloedde. Als jong filosoof was Maritain op zoek naar een wereldbeschouwelijk houvast en korte tijd ook een bewonderaar van Spinoza. Maritain zwaait Siwek lof toe en laat over de profylactische bedoeling van het boek niet de minste twijfel bestaan:
'Wat er ook van weze, de intellectuele verleiding van het spinozisme blijft bestaan. Eerwaarde pater Siwek stelde zich tot taak de oorzaken van die verleidingskracht te belichten. (2)
Pater jezuïet Siwek was in Rome verbonden aan het Gregorianum, de Pauselijke Universiteit. Dit theologisch college werd daar in 1551, met pauselijke zegen, gesticht door Ignatius van Loyola. Priesters die het in de kerkelijke hiërarchie ver willen schoppen kunnen die instelling niet links laten liggen. Jezuïeten maken er vanzelfsprekend de dienst uit. Dat er in de opleiding van jonge Roomse priesters aandacht wordt besteed aan de pantheïstische verlokking is vanzelfsprekend: in Rome maant een bronzen Bruno...
Siweks schreef twee Spinozaboeken die passen in dit pedagogische kader. Ze zijn in de taal van Molière uitgegeven in Parijs door Desclée De Brouwer et Cie, Rooms uitgever par exellence. De twee Spinoza-boeken, titelen: Spinoza et le panthéisme religieux (1937) (1) en Au Coeur du Spinozisme (1952).
Omzichtig gelezen, kunnen ze de lezer nog wel een en ander bijbrengen. Dat ondervond ik nota bene zelf ook. Siwek beschikt inderdaad over een gave die bij filosofen eerder zeldzaam is: filosofische gedachten van anderen op heldere wijze formuleren. Bovendien kent hij zijn materie. Dat hij die met een vette Rooms saus opdient weten we al. Ik beperk me tot het eerstgenoemde boek en vertaal graag wat passages die ons wat nader brengen tot de kronkelige jezuïetenziel van pater Paul.
Verleidingskracht
Zoals het hoort werd dit boek door de Roomse censuur gewikt, gewogen en goed bevonden: het manuscript werd bekleed met een nihil obstat van een jezuïet-censor, waarborg dat de lectuur ervan de Roomse ziel niet schaadt, en met een machtiging tot drukken, verleend door een Parijse kerkvader. Over vrijheid van denken gesproken, hoor ik Spinoza zuchten.
Het boek wordt geprefaceerd door Jacques Maritain (1882-1973), in de jaren dertig van vorige eeuw een vooraanstaand katholiek filosoof, die na de Tweede Wereldoorlog meewerkte aan de redactie van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en de ideologie van de West-Europese christendemocratie sterk beïnvloedde. Als jong filosoof was Maritain op zoek naar een wereldbeschouwelijk houvast en korte tijd ook een bewonderaar van Spinoza. Maritain zwaait Siwek lof toe en laat over de profylactische bedoeling van het boek niet de minste twijfel bestaan:
'Wat er ook van weze, de intellectuele verleiding van het spinozisme blijft bestaan. Eerwaarde pater Siwek stelde zich tot taak de oorzaken van die verleidingskracht te belichten. (2)
Uit de inleiding
1 Het monument van Den Haag
Struinend door de straten van Den Haag, stad beroemd door zo veel herinneringen, ontwaart de bezoeker plots een monument: op een voetstuk van gemiddelde hoogte zit een man in sobere kledij die dateert uit lang vervlogen tijd. Hij zit in gepeinzen verzonken en met aandacht richt hij zijn ogen op een boek dat geopend voor hem ligt en waarin zijn rechterarm, gewapend met een veer, zal gaan schrijven.
Het lijkt erop dat hij bezeten is door een of ander groots idee, door het Oneindige dat lijkt te huizen in die uitgestrekte melancholische vlakten die hem omgeven zo ver het zicht reikt - het Oneindige kwelt mij - dat is de kreet die uit de borst van die man lijkt te ontsnappen en waarvan de droom hier beneden nog niet is voltooid.
Wie is die man? Misschien een nationale held als de Witt waarvan het standbeeld op enkele stappen daarvandaan is opgericht. Maar zijn gelaatstrekken ontnuchteren ons snel. Neen. Die man heeft niets Hollands, integendeel hij gelijkt treffend, in alle trekken op dat oosterse volk dat ons zo vertrouwd is, omdat het al eeuwen onder ons woont, zonder ooit maar iets te verliezen van wat het onderscheid van ons. Het is een Jood. Het is Baruch Spinoza. (3)
1 Het monument van Den Haag
Struinend door de straten van Den Haag, stad beroemd door zo veel herinneringen, ontwaart de bezoeker plots een monument: op een voetstuk van gemiddelde hoogte zit een man in sobere kledij die dateert uit lang vervlogen tijd. Hij zit in gepeinzen verzonken en met aandacht richt hij zijn ogen op een boek dat geopend voor hem ligt en waarin zijn rechterarm, gewapend met een veer, zal gaan schrijven.
Het lijkt erop dat hij bezeten is door een of ander groots idee, door het Oneindige dat lijkt te huizen in die uitgestrekte melancholische vlakten die hem omgeven zo ver het zicht reikt - het Oneindige kwelt mij - dat is de kreet die uit de borst van die man lijkt te ontsnappen en waarvan de droom hier beneden nog niet is voltooid.
Wie is die man? Misschien een nationale held als de Witt waarvan het standbeeld op enkele stappen daarvandaan is opgericht. Maar zijn gelaatstrekken ontnuchteren ons snel. Neen. Die man heeft niets Hollands, integendeel hij gelijkt treffend, in alle trekken op dat oosterse volk dat ons zo vertrouwd is, omdat het al eeuwen onder ons woont, zonder ooit maar iets te verliezen van wat het onderscheid van ons. Het is een Jood. Het is Baruch Spinoza. (3)
Met deze wat ondermaatse literaire bevlieging begint Paul Siwek zijn inleiding. De tekst zal vast menig Hollander hartenpijn bezorgen: Spinoza, Icoon van Nederland, is géén Hollandse filosoof, je ziet toch aan zijn kop dat hij geen Bataaf is maar een allochtoon, beweert Siwek.
Dit Spinozaboek getuigt hier en daar van een goed verholen anti-joods sentiment. Deze tekst is er een voorbeeld van. De auteur, van Poolse komaf, schrijft in de jaren dertig van vorige eeuw. In die tijd waaide vanuit nazi-Duitsland doorheen heel Europa een golf van antisemitisme. In het katholieke Polen leefde toen een virulent anti-joodse stemming.
Toen ik anno 2016 voor het beeld stond (zie foto) waren de ‘melancholische vlaktes die hem omgeven’ niet meer te bespeuren. Siwek heeft het hier, vermoed ik, over het landschap ten tijde van Spinoza...
Siwek vervolgt met:
Dit Spinozaboek getuigt hier en daar van een goed verholen anti-joods sentiment. Deze tekst is er een voorbeeld van. De auteur, van Poolse komaf, schrijft in de jaren dertig van vorige eeuw. In die tijd waaide vanuit nazi-Duitsland doorheen heel Europa een golf van antisemitisme. In het katholieke Polen leefde toen een virulent anti-joodse stemming.
Toen ik anno 2016 voor het beeld stond (zie foto) waren de ‘melancholische vlaktes die hem omgeven’ niet meer te bespeuren. Siwek heeft het hier, vermoed ik, over het landschap ten tijde van Spinoza...
Siwek vervolgt met:
2 De invloed van Spinoza
De invloed van Spinoza op de moderne geest is onmiskenbaar. Die laat zich niet alleen gelden in het beperkte gebied van de eigenlijke filosofie, waarvan hij vandaag een van de meest beroemde en meest originele bezielers is. Zij laat zich ook gelden in de sfeer van de religie, de moraal, de sociale-economie en, zoals we verder nog zullen zien, tot in de diepste domeinen van het leven. Niet alleen vakfilosofen maar ook wie vandaag ernstig op zoek is naar de oplossing van het probleem van de eeuwige bestemming van de mens en de zin van het leven, zal vroeg of laat onvermijdelijk Spinoza en zijn geschriften ontmoeten. (4)
De invloed van Spinoza op de moderne geest is onmiskenbaar. Die laat zich niet alleen gelden in het beperkte gebied van de eigenlijke filosofie, waarvan hij vandaag een van de meest beroemde en meest originele bezielers is. Zij laat zich ook gelden in de sfeer van de religie, de moraal, de sociale-economie en, zoals we verder nog zullen zien, tot in de diepste domeinen van het leven. Niet alleen vakfilosofen maar ook wie vandaag ernstig op zoek is naar de oplossing van het probleem van de eeuwige bestemming van de mens en de zin van het leven, zal vroeg of laat onvermijdelijk Spinoza en zijn geschriften ontmoeten. (4)
Jawel Eerwaarde Heer, wellicht in den Hoge, zo wás dat en zo ís dat!
Feit en fantasie
Het boek Spinoza et le panthéisme religieux (1937), van Paul Siwek S.J. telt 293 blz. en is als volgt geconstrueerd.
Na een omvangrijke inleiding, afgesloten met een niet onaardige bibliografie, volgt Livre I met een eerste hoofdstuk La vie (93 blz.) en een tweede getiteld Oeuvre religieuse (sic!) (86 blz.). Livre II, Critique du système telt 83 blz. De titels van de onderdelen en de relatieve omvang ervan verklappen al een en ander over de bedoelingen van de auteur. Zoals ik al eerder stelde, Siweks analyse van Spinoza’s filosofie in het deel Oeuvre religieuse zijn het beste deel van dit Spinoza-boek.
Als pater Paul het over La Vie en het werk heeft, nota bene meer dan de helft van het boek, mixt hij zorgeloos feit en fantasie, zonder de lezer in alle openheid te informeren over de historiciteit van de opgediste biografische anekdotes. Een ontiegelijke gewoonte die hem nog steeds door niet historisch gevormde auteurs wordt nagedaan.
In Caractère, een onderdeel van la Vie, voert Siwek S.J. een suggestief betoog dat de christelijke lezer, en stoemelings, haast onopgemerkt dus, tot de conclusie leidt dat Spinoza ook als persoon onchristelijk was.
Over Spinoza en de liefde lees ik op blz. 85 van Siweks boek het volgende:
Feit en fantasie
Het boek Spinoza et le panthéisme religieux (1937), van Paul Siwek S.J. telt 293 blz. en is als volgt geconstrueerd.
Na een omvangrijke inleiding, afgesloten met een niet onaardige bibliografie, volgt Livre I met een eerste hoofdstuk La vie (93 blz.) en een tweede getiteld Oeuvre religieuse (sic!) (86 blz.). Livre II, Critique du système telt 83 blz. De titels van de onderdelen en de relatieve omvang ervan verklappen al een en ander over de bedoelingen van de auteur. Zoals ik al eerder stelde, Siweks analyse van Spinoza’s filosofie in het deel Oeuvre religieuse zijn het beste deel van dit Spinoza-boek.
Als pater Paul het over La Vie en het werk heeft, nota bene meer dan de helft van het boek, mixt hij zorgeloos feit en fantasie, zonder de lezer in alle openheid te informeren over de historiciteit van de opgediste biografische anekdotes. Een ontiegelijke gewoonte die hem nog steeds door niet historisch gevormde auteurs wordt nagedaan.
In Caractère, een onderdeel van la Vie, voert Siwek S.J. een suggestief betoog dat de christelijke lezer, en stoemelings, haast onopgemerkt dus, tot de conclusie leidt dat Spinoza ook als persoon onchristelijk was.
Over Spinoza en de liefde lees ik op blz. 85 van Siweks boek het volgende:
‘Overigens zou men kunnen stellen dat Spinoza geen nauwkeurig idee had van wat liefde, in de volle betekenis van het woord, wel was: hij heeft, om het zo te zeggen, zijn moeder nauwelijks gekend, als ongehuwde leefde hij zo ver mogelijk verwijderd van alle religieus leven met enige diepgang, hoe zou hij zich een waar begrip van liefde hebben kunnen eigen maken? Hij leefde voor zichzelf, helemaal bezig om het geluk voor zichzelf te vinden. Hij kende dus de ware liefde niet, liefde die zich offert, dat soort liefde die huismoeders elke dag beoefenen, die van vereende echtgenoten, en vooral de liefde van diegenen die al hun krachten en heel hun leven wijden aan het welzijn van anderen.’
Spinoza: een liefdeloze, egocentrische man, die uitsluitend met zichzelf bezig was. Heel wat anders dan de liefdevolle lieden die in laatste zinsnede ten tonele worden gevoerd: vooral dan de priester-pater-jezuïet, die zich inspant voor het welzijn van anderen, welzijn hier te begrijpen als het behoud van de anderen in de christelijke orthodoxie.
Over Spinoza en diens houding t.a.v. het lijden lees ik op blz.86:
Over Spinoza en diens houding t.a.v. het lijden lees ik op blz.86:
‘Als zijn gasten ziek waren, dan wist Spinoza hen aan te moedigen en te troosten. Hij toonde dan tegenover hen een aandoenlijke minzaamheid; hij zei hun bijvoorbeeld: je moet berusten in geduld! Komt uw lijden niet van God ! (…) Overigens zijn de woorden die Spinoza aanvoerde om het geduld van de zieke te motiveren, niet noodzakelijk in tegenstrijd met zijn eigen systeem. Het is net alsof hij simpelweg zei: uw lijden vloeit voort uit de natuur van de dingen, die God zelf zijn! Hij spreekt niet over het lijden als geschenk van God, over het lijden als boetedoening, over het lijden als offer. Hij spreekt evenmin over de liefdevolle onderwerping aan de wil van God (in christelijke zin). De aansporing tot geduld heeft in zijn mond niets religieus, het is puur naturalisme. Het is een ‘therapie van het gezonde verstand’.
Spinoza: een man die geen weet heeft van de spirituele dimensie van het lijden zoals dit in het christendom leeft en beleefd wordt.
In beide aangehaalde teksten suggereert Siwek, dat Spinoza’s karakter onverenigbaar is met christelijke opvattingen over liefde en lijden. Twee fundamentele concepten van de christelijke theologie, gesymboliseerd en gecommuniceerd door de Christus op het kruishout.
Ziezo: het eerste luik van de sloopwerk van Siwek is voltooid: Spinoza’s persoonlijkheid is fundamenteel onchristelijk. Het tweede luik, de christelijke afwijzing van zijn leer, volgt in het tweede deel van het boek: Critique du Système.
Huisfilosofie
Paul Siwek, pater-jezuïet (Caute!) zet zich in het tweede deel van het boek Spinoza et le panthéisme religieux (1937) aan de kritiek van Spinoza’s filosofie. De joodse filosoof Baruch Spinoza, wordt voorgesteld als de bedenker van een leer die niet verenigbaar is met de fundamenten van De Waarheid. Voor Siwek is die Waarheid uiteraard Rooms-katholiek. Dat, en niets anders, is de (nauwelijks) verborgen agenda van pater Paul.
Het tweede deel van het boek torst de titel Critique du système religieux spinoziste. Op zich al een statement. Het boek is een strijdschrift van een prominente vertegenwoordiger van een wereldreligie, gericht tegen de stichter van een 'seculiere religie' die voor rechtgelovige christenen gevaarlijk is.
Ik sta niet stil bij Siweks Spinozakritiek. Een deel ervan steunt op het Aristoteliaans-Thomistisch gedachtegoed, huisfilosofie van het christendom. Die kritiek klinkt als het verhaal van pot en ketel en is alleen geschikt om geloofsgenoten te bevestigen in hun geloofsovertuiging. Een interessanter deel van zijn kritiek steunt op de traditionele argumenten van Spinozabestrijders, vaak ook van christelijken huize, die rationeler uitgangspunten kiezen en dus minder vooringenomen zijn.
Oeverloze gedachten
Ik blijf wel even hangen bij een belangrijk aspect in de receptie van Spinoza’s filosofie: de recuperatie van zijn leer in de 19de en de 20ste eeuw door enkele belangrijke ideologieën.
De Ethica is een wereldbeschouwelijk traktaat. Net als andere fundamentele filosofische geschriften en Heilige Boeken van boekreligies kan het op meer dan één wijze gelezen en geïnterpreteerd worden. Spinoza’s ethica ontsnapte dus niet aan deze onvermijdelijke ontwikkeling. Het boek is diepzinnig maar ook op vele plaatsen duister en sommige delen van Spinoza’s leer vertonen leemtes. Lezers, vooral lezers-filosofen, doen er dus hun ding mee: ze lezen erin wat ze willen en spinnen oeverloze gedachten bij woorden, zinnen, concepten die de oorspronkelijke bedoelingen en gedachten van de auteur vaak meer verhullen dan onthullen. Soms lijkt alle redelijkheid wel verloren: er zijn commentatoren-punthoofden die enkele bladzijden Spinoza opblazen tot een commentaar van honderd, soms tweehonderd, bladzijden…
De belangrijkste tweedeling die zijn leer veroorzaakte, is die van materialisten en metafysici. Van schoolvorming is niet of nauwelijks sprake.
Ik vertaal wat Siwek hierover schrijft op blz. 280:
In beide aangehaalde teksten suggereert Siwek, dat Spinoza’s karakter onverenigbaar is met christelijke opvattingen over liefde en lijden. Twee fundamentele concepten van de christelijke theologie, gesymboliseerd en gecommuniceerd door de Christus op het kruishout.
Ziezo: het eerste luik van de sloopwerk van Siwek is voltooid: Spinoza’s persoonlijkheid is fundamenteel onchristelijk. Het tweede luik, de christelijke afwijzing van zijn leer, volgt in het tweede deel van het boek: Critique du Système.
Huisfilosofie
Paul Siwek, pater-jezuïet (Caute!) zet zich in het tweede deel van het boek Spinoza et le panthéisme religieux (1937) aan de kritiek van Spinoza’s filosofie. De joodse filosoof Baruch Spinoza, wordt voorgesteld als de bedenker van een leer die niet verenigbaar is met de fundamenten van De Waarheid. Voor Siwek is die Waarheid uiteraard Rooms-katholiek. Dat, en niets anders, is de (nauwelijks) verborgen agenda van pater Paul.
Het tweede deel van het boek torst de titel Critique du système religieux spinoziste. Op zich al een statement. Het boek is een strijdschrift van een prominente vertegenwoordiger van een wereldreligie, gericht tegen de stichter van een 'seculiere religie' die voor rechtgelovige christenen gevaarlijk is.
Ik sta niet stil bij Siweks Spinozakritiek. Een deel ervan steunt op het Aristoteliaans-Thomistisch gedachtegoed, huisfilosofie van het christendom. Die kritiek klinkt als het verhaal van pot en ketel en is alleen geschikt om geloofsgenoten te bevestigen in hun geloofsovertuiging. Een interessanter deel van zijn kritiek steunt op de traditionele argumenten van Spinozabestrijders, vaak ook van christelijken huize, die rationeler uitgangspunten kiezen en dus minder vooringenomen zijn.
Oeverloze gedachten
Ik blijf wel even hangen bij een belangrijk aspect in de receptie van Spinoza’s filosofie: de recuperatie van zijn leer in de 19de en de 20ste eeuw door enkele belangrijke ideologieën.
De Ethica is een wereldbeschouwelijk traktaat. Net als andere fundamentele filosofische geschriften en Heilige Boeken van boekreligies kan het op meer dan één wijze gelezen en geïnterpreteerd worden. Spinoza’s ethica ontsnapte dus niet aan deze onvermijdelijke ontwikkeling. Het boek is diepzinnig maar ook op vele plaatsen duister en sommige delen van Spinoza’s leer vertonen leemtes. Lezers, vooral lezers-filosofen, doen er dus hun ding mee: ze lezen erin wat ze willen en spinnen oeverloze gedachten bij woorden, zinnen, concepten die de oorspronkelijke bedoelingen en gedachten van de auteur vaak meer verhullen dan onthullen. Soms lijkt alle redelijkheid wel verloren: er zijn commentatoren-punthoofden die enkele bladzijden Spinoza opblazen tot een commentaar van honderd, soms tweehonderd, bladzijden…
De belangrijkste tweedeling die zijn leer veroorzaakte, is die van materialisten en metafysici. Van schoolvorming is niet of nauwelijks sprake.
Ik vertaal wat Siwek hierover schrijft op blz. 280:
‘Spinoza wordt door hen (door materialistische theoretici) beschouwd als de schepper van het materialisme en als de grondlegger van de ‘materialistische wetenschap’, wetenschap die geen enkele finalilteit in de wereld aanvaardt en alles verklaart door louter spel van mechanische en materiele krachten, die werken volgens het principe van het ‘behoud van kracht’. Ze verwijten Spinoza alleen dat hij niet voldoende moed opbracht om luidop zijn diepe overtuiging te verkondigen, die van de radicale materialist die hij was, en dat hij vaak zijn toevlucht nam tot weinig loyale reserves.’
Spinoza, aldus Siwek, wordt beschouwd als de vader van het filosofisch materialisme, dat alles finaal herleidt tot stof, materie. Al dat gezeur in Spinoza’s geschriften over ‘god’ en zo, wordt door die materialisten afgedaan als huichelarij…
Siwek S.J. deelt deze opvatting evenwel niet: in Spinoza herkent hij, samen met het grootse deel van Ethica-lezers, een metafysicus, de schepper van een système religieux, een rationele religie, die mensen de weg wijst naar het geluk in het ‘hiermaals’, niet in een voorgespiegeld hiernamaals zoals de boekreligies dat doen. Het is precies deze Spinoza die een bedreiging vormt voor het christendom, een veel subtielere bedreiging dan deze die uitgaat van 'platte' materialistische theorieën.
Materialistische mosterd
In de 19de eeuw werd Spinoza onrechtstreeks, maar ook rechtstreeks gerecupereerd door theoretici van het socialisme.
Siwek aan het woord op blz. 280:
Siwek S.J. deelt deze opvatting evenwel niet: in Spinoza herkent hij, samen met het grootse deel van Ethica-lezers, een metafysicus, de schepper van een système religieux, een rationele religie, die mensen de weg wijst naar het geluk in het ‘hiermaals’, niet in een voorgespiegeld hiernamaals zoals de boekreligies dat doen. Het is precies deze Spinoza die een bedreiging vormt voor het christendom, een veel subtielere bedreiging dan deze die uitgaat van 'platte' materialistische theorieën.
Materialistische mosterd
In de 19de eeuw werd Spinoza onrechtstreeks, maar ook rechtstreeks gerecupereerd door theoretici van het socialisme.
Siwek aan het woord op blz. 280:
‘Men hoort vaak zeggen dat het spinozisme erg gewaardeerde hulp heeft geboden aan het socialisme, in wezen materialistisch, het materialisme dat de theorieën van Marx, Engels en Lasalle kenmerkt. Die bewering is niet zonder grond. Die drie auteurs citeren inderdaad vaak in hun werken Fichte, Schelling, Hegel en vooral Feuerbach, die allen zoals geweten, veel aan Spinoza verschuldigd zijn.’
Siwek verwijst in een voetnoot naar Georgi Plechanow (1856-1918), een van de vaders van het Russisch communisme, die zijn materialistische mosterd ook haalde bij Spinoza. Het betreft hier een passus die verre van onschuldig is: van in de jaren dertig van vorige eeuw werd er vanaf de roomse kansels haat gepredikt tegen het materialistische, duivelse bolsjewisme. Die campagne werd gedirigeerd en getoonzet door het Vaticaan en de Jezuïetenorde. Daartoe aangespoord door paters en pastoors trokken tijdens WO II massa’s Roomse jongeren samen met de nazi’s naar het Oostfront, om er in ellendige omstandigheden te sneuvelen of in Siberië een trage dood te sterven…
Ik voeg er nog graag aan toe, dat in de 20ste eeuw neo-marxisten van het trieste slag Louis Althusser, filosoof-moordenaar en Antonio Neri, filosoof-terrorist, Spinoza nog eens een keer voor hun marxistische kar spanden…
Even verder, op blz. 281, maakt pater Siwek ons zijn verwondering kenbaar:
Ik voeg er nog graag aan toe, dat in de 20ste eeuw neo-marxisten van het trieste slag Louis Althusser, filosoof-moordenaar en Antonio Neri, filosoof-terrorist, Spinoza nog eens een keer voor hun marxistische kar spanden…
Even verder, op blz. 281, maakt pater Siwek ons zijn verwondering kenbaar:
‘Maar, merkwaardig toch! Een theorie, zo tegengesteld aan het communisme, als het sociaal-liberalisme beroept zich eveneens op de autoriteit van Spinoza!.‘
Siwek geeft daarmee tussen de lijnen te kennen, dat een leer die diensten bereid aan maatschappijvisies die zich tot elkaar verhouden als water en vuur weinig coherent moet zijn.
Tot hier Paul Siwek, pater-jezuïet in een van zijn geschriften over Benedictus Spinoza.
Ab uno disce omnes
Publius Vergilius Maro
--------
(1) Paul Siwek, S.J., Spinoza et le panthéisme religieux, préfacé de Jacques Maritain, 1937, Descleé De Brouwer et cie, Editeurs, Paris XXI + 295 blz.
(2) O.c., blz.VII.
(3) O.c., blz. XIV.
(4) O.c., ibidem.
Tot hier Paul Siwek, pater-jezuïet in een van zijn geschriften over Benedictus Spinoza.
Ab uno disce omnes
Publius Vergilius Maro
--------
(1) Paul Siwek, S.J., Spinoza et le panthéisme religieux, préfacé de Jacques Maritain, 1937, Descleé De Brouwer et cie, Editeurs, Paris XXI + 295 blz.
(2) O.c., blz.VII.
(3) O.c., blz. XIV.
(4) O.c., ibidem.
Auteur
Willy Schuermans
Spinoza, und kein Ende...?
(...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft.
Willem Meijer (1903)
Willem Meijer (1903)
SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677)
Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Bento's Koekjes
English
Essays
Filosofen Vandaag
In De Marge
Recensies
René Descartes
Spinozana
Spinoza's Filosofie
Te Gast
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
spinozakring.lier@hotmail.com
spinozakring.lier@hotmail.com
