E T H I C E S
P A R S   T E R T I A
DE ORIGINE ET NATURA AFFECTUUM​​

E T H I C A
D E R D E   D E E L
OVER DE OORSPRONG EN DE NATUUR VAN DE GEMOEDSTOESTANDEN​

Deel I - Deel II - Deel IV - Deel V

DEFINITIONES - DEFINITIES

Nr
Definitio
Definitie
Toelichting
1
​Causam adaequatam apello eam, cujus effectus potest clare et distincte per eandem percipi. Inadaeqatam autem seu partialem illam voco, cujus effectus per ipsam solam intelligi nequit.
​​Ik noem een adequate oorzaak deze waarvan het effect helder en onderscheiden door haar kan worden begrepen. Ik noem inadequaat daarentegen of partieel,  deze waarvan het effect niet alleen door haar kan worden verstaan.
​P Ik noem een oorzaak adequaat als het gevolg helder en onderscheiden door haar kan worden begrepen. Wordt die niet uitsluitend door haar begrepen dan noem ik die oorzaak inadequaat of partieel.
T1 In deze definitie gaat het over het adequaat begrijpen van oorzaken. Er doen zich twee gevallen voor:
  • a) het gevolg (het effect) wordt uitsluitend én totaal begrepen uit haar oorzaak,
  • b) het gevolg wordt niet uitsluitend maar slechts partieel verstaan uit de oorzaak: er zijn andere oorzaken in het spel. 
T3 Er kan slechts sprake zijn van een ‘adequate oorzaak’ als ALLE kenmerken en essenties van het gevolg (het effect) volledig of totaal uit de oorzaak kan worden begrepen.
2
​Nos tum agere dico, cum aliquid in nobis aut extra nos fit, cujus adaequata sumus causa, hoc est (per defin. praeced.), cum ex nostra natura aliquid in nobis aut extra nos sequitur, quod per eandem solam potest clare et distincte intelligi. At contra nos pati dico, cum in nobis aliquid fit, vel ex nostra natura aliquid sequitur, cujus nos non nisi partialis sumus causa.
​Ik zeg dat we dan handelen, als er in ons of buiten ons iets gebeurt, waarvan wij de adequate oorzaak zijn, dat is (volgens vorige stelling), als uit onze natuur iets in ons of buiten ons volgt, dat we uitsluitend daardoor helder en onderscheiden kunnen begrijpen. Omgekeerd zeg ik dat we lijden als in ons of buiten onze natuur iets gebeurt waarvan we slechts de partiële oorzaak zijn.
P Ik zeg: wij handelen dan, als in onszelf of buiten onszelf iets gebeurt waarvan wij volkomen en éénduidig de oorzaak zijn, d.w.z. (zie vorige def.) als uit onze natuur iets in ons of buiten ons volgt dat uitsluitend daardoor klaar en duidelijk kan worden  begrepen. Omgekeerd zeg ik: wij lijden als in ons iets gebeurt of door onze natuur iets volgt waarvan we slechts de gedeeltelijke oorzaak  zijn.
 
T1 Deze definitie omschrijft het  verschil tussen ‘handelen’ (agere) en ‘ondergaan’/‘lijden’(pati).
 
T2 Het ‘actief’ optreden of het ‘passief’ verdragen worden hier in algemene termen behandeld.
 
T3 Noteer
1 Door de specifieke betekenis die Spinoza geeft aan  ‘handelen’, dient men dit werkwoord op een dubbele wijze te begrijpen:
  • a) algemeen: mensen handelen wanneer ze daden stellen,
  • b) spinozistisch: handelen op grond van een adequate oorzaak.
2 Partiële oorzaken van iets dat IN ons of BUITEN ons gebeurt, maakt ons passief, maakt ons ‘lijdend’.
​3
Per affectum intelligo corporis affectiones, quibus ipsius corporis agendi potentia augetur vel minuitur, juvatur vel coercetur, et simul harum affectionum ideas.




​
​Si itaque alicujus harum affectionum adaequata possumus esse causa, tum per affectum actionem intelligo, alias passionem.
​
​Ik versta onder affecten  aandoeningen van het lichaam waardoor  de kracht tot handelen van dat lichaam versterkt wordt of vermindert, bevorderd wordt of belemmerd, en samen met de ideeën van die affecten.

Als we dus van die affecten de adequate oorzaak kunnen zijn, dan versta ik onder affect een handeling,  andere zijn lijdingen (passies).
P  Ik versta onder affecten lichaamsaandoeningen die de handelingskracht van datzelfde lichaam vermeerderen of verminderen, helpen of afremmen en wel samen met de ideeën van die affecten.
T1  Voor Spinoza worden lichaamsaandoeningen (= lichamelijke veranderingen):
  • a) ofwel veroorzaakt IN ONS door ONSZELF (= onze natuur),
  • b) ofwel veroorzaakt BUITEN ons (via onze natuur door onze relatie met andere modi).
T2 Onze interactie met andere modi beïnvloedt onze existentiële (lichaams-)kracht op positieve of negatieve wijze.
Noteer
De kracht van het lichaam is onze conatus die alles in het werk stelt om ons in het leven te bestendigen. 

POSTULATEN – POSTULATIONES

Nr
Axioma
Axioma
Toelichting
​1
Corpus humanum potest multis affici modis, quibus ipsius agendi potentia augetur vel minuitur, et etiam aliis, qui ejusdem agendi potentiam nec majorem nec minorem reddunt.
​Het menselijk lichaam kan op vele manieren worden aangedaan, waardoor zijn kracht tot  handelen wordt vermeerderd  of verminderd, en andere die de kracht tot handelen noch groter noch kleiner maken.
P Het menselijk lichaam kan worden aangedaan op vele manieren  die zijn handelingskracht  vermeerderen of verminderen en ook nog door andere, die de handelingskracht noch groter maken, noch kleiner.
T Dit postulaat vult def.3 aan: lichamelijke aandoeningen kunnen de kracht tot handelen:
  1. versterken, verzwakken
  2. bevorderen, afremmen
  3. of neutraal zijn, d.w.z. noch (1) noch (2).
​2
​Corpus humanum multas pati potest mutationes, et nihilominus retinere objectorum impressiones seu vestgia et consequenter easdem rerum imagines.
​Het menselijk lichaam kan vele veranderingen ondergaan, en toch in- drukken en sporen vasthouden van de objecten en bijgevolg ook van de beelden van deze dingen.
P Het menselijk lichaam kan vele wijzigingen ondergaan en toch indrukken en sporen behouden van objecten en dus ook van hun beelden.
T1 Het lichaam is een complexe en een dynamische modus van de substantie, met een bepaalde maar onbekende bestaansduur.
T2 Die dynamiek in de tijd die eigen is aan de menselijke modus belet niet dat indrukken en sporen van verdwenen beelden  (fysiologisch) worden opgeslagen.
T3 Dit postulaat fundeert het menselijk geheugen (zie ook st.18s).
PROPOSITIONES - STELLINGEN
Nr
Propositio
Stelling
Toelichting
1
Mens nostra quaedam agit, quaedam vero patitur; nempe quatenus adaequatas habet ideas, eatenus quaedam necessario agit, et quatenus ideas habet inadaequatas, eatenus necessario quaedam patitur.
​Onze geest doet zekere dingen, andere dingen evenwel ondergaat hij. Immers in de mate hij adequate ideeën heeft, doet hij zekere dingen noodzakelijk, en in de mate hij inadequate ideeën heeft, ondergaat hij zekere dingen noodzakelijk.​
P Onze geest handelt soms en soms ondergaat hij iets. Heeft hij adequate ideeën dan noodzakelijkerwijs handelt de geest, heeft hij inadequate ideeën dan  noodzakelijkerwijs ondergaat hij iets.
T1 Soms is onze geest ACTIEF (d.w.z. handelt hij), soms is hij PASSIEF (d.w.z. ondergaat hij iets).
T2 Als er een band is tussen handelen en een adequaat idee IN ons, dan handelt de geest noodzakelijk.
T3 Als er geen (volledige) band is tussen een handeling en een adequaat idee, dan ondergaat (‘lijdt’) de geest noodzakelijk.
Noteer
  1. In def. 2  ging het over ‘handelen’ en ‘ondergaan’ in hun algemeenheid. Nu worden beide begrippen bekeken IN de geest.
  2. Het ‘handelen’ en het ‘ondergaan’ in de geest is een noodzakelijk gegeven, d.w.z. een natuurwetmatigheid, impliciet verbonden met het bezit van adequate en inadequate ideeën.
  3. Het bezitten van een adequaat idee maakt ons dus (innerlijk) tot handelende of actieve wezens. Dat ‘bezit’ kan verder ook resulteren in een veruiterlijkte handeling, een daad.
  4. Het bezitten van een inadequaat idee maakt ons (innerlijk) tot passieve wezens, die geheel (of gedeeltelijk) gedomineerd zijn door de wereld (en de modi) buiten ons.​
​2
​Nec corpus mentem ad cogitandum, nec mens corpus ad motum neque ad quietem  nec ad aliquid (si quid est) aliud determinare potest.
​Het lichaam kan de geest niet tot denken bepalen, evenmin kan de geest het lichaam tot beweging of rust bepalen en evenmin tot iets anders (zo dit er is).
P Het lichaam kan de geest niet tot denken aanzetten en de geest kan al evenmin het lichaam doen bewegen of tot rust doen komen, of tot iets anders (mocht er al iets bestaan).
T1 Het lichaam kan de geest niet tot denken bepalen (aanzetten). Het lichaam kan de geest niet tot bewegen en rust bepalen (aanzetten).
T2 Geest en lichaam ontplooien hun werking parallel aan elkaar en zonder enige invloed op elkaar.
T3 Als er nog iets is: mochten er andere attributen bestaan dan geldt hetzelfde principe van gescheiden werking.
Noteer
  1. Spinoza poneert  de twee essentie-werkingen van de attributen: denken behoort tot de essentie van de geest;  beweging en rust behoren tot de essentie van de uitgebreidheid.
  2. Denken enerzijds en beweging/rust  anderzijds, zijn in Spinoza’s ontologie directe (of onmiddellijke) oneindige modi.
  3. Spinoza poneert de eenheid van lichaam en geest: hij is in dit opzicht een monist. Die fundamentele opvatting belet niet dat er separaat over lichaam en geest kan worden gesproken. Gezien lichaam en geest één zijn, is wederzijdse  beïnvloeding niet mogelijk: dit veronderstelt immers dualiteit, tweeledigheid).
  4. Het menselijk lichaam is een modus (= een bestaanswijze) van het substantie-attribuut uitgebreidheid; de menselijke geest is een modus van het substantie-attribuut geest.
  5. Ondanks grote vooruitgang in zijn tijd inzake geneeskunde en anatomie, is Spinoza er zich ten volle van bewust dat kennis van het menselijk lichaam onvolledig is. Dat was zeker waar in zijn tijd en - in belangrijke mate - ook nog in onze tijd.
​3
​Mentis actiones ex solis ideis adaeqaetis oriuntur; passiones autem a solis inadaequatis pendent.
​Handelingen van de geest ontstaan uitsluitend uit adequate ideeën, passies daarentegen hangen uitsluitend af van inadequate.
P Handelingen van de geest wortelen uitsluitend in adequate ideeën, passies (‘lijdingen’) wortelen uitsluitend in inadequate ideeën.
T1 Handelingen en ‘lijdingen’ (passies) van de geest wortelen in ideeën met differente eigenschappen.
T2 Geestelijke activiteit (= actio) is uitsluitend gekoppeld aan een adequaat idee; geestelijke passiviteit (passio) is uitsluitend gekoppeld aan een inadequaat idee.
Noteer
  1. 1 Deze stelling gaat over handelingen van de geest (mentis actiones) en ligt dus in het verlengde van stelling 1. 
  2. 2 De werkwoorden handelen en ondergaan gebruikt Spinoza zowel i.v.m. het stellen van menselijke daden, als i.v.m. bepaalde geestelijke activiteiten. Ze zijn van fundamenteel belang om met succes kwade passies te bestrijden (later in dit deel en verder in deel 3 en 4).
4
​Nulli res, nisi a causa externa, potest destrui.
​Geen enkel ding kan vernietigd worden, tenzij door een externe oorzaak.
P Alleen een externe oorzaak kan een ding vernietigen.
T1 Dingen zijn eindige modi:
  • a) met een onbepaalde maar beperkte duur,
  • b) die door een externe oorzaak kunnen worden vernietigd,
  • c) en die nooit kunnen worden vernietigd door een oorzaak die te vinden is in de dingen zelf.
T2 Dingen kunnen vernietigd door een externe oorzaak:
  • a) omdat ze een kracht bezitten die sterker is dan die van het ding zelf,
  • b) die grotere kracht kan finaal leiden tot vernietiging van dat ding (= einde van het bestaan).
T3 De grotere kracht van bepaalde modi zal door de band slechts leiden tot een ‘aantasting’ (= een vermindering) van de bestaanskracht van andere dingen.
​5
Res eatenus contrariae sunt naturae, hoc est, eatenus in eodem subjecto esse nequeunt, quatenus una alteram potest destruere. ​
​Dingen zijn in zover van tegengestelde natuur, dit is, in zover ze niet in hetzelfde subject kunnen bestaan, in de mate het ene het andere kan vernietigen.
P Dingen zijn van tegengestelde natuur, dat wil zeggen in zover ze niet kunnen bestaan in hetzelfde object, als het ene het andere kan vernietigen.
T1 Deze stelling bevat een definitie en een stelling:
  • a) definitie: dingen (modi) zijn van tegengestelde natuur als ze niet in één en hetzelfde subject (= één individueel ding) kunnen bestaan.
  • b) stelling: dingen (modi) die elkaar kunnen vernietigen, bezitten een  tegengestelde natuur (essentie).
T2 In één en hetzelfde subject (of individu) zijn geen wezenskenmerken aanwezig die kunnen leiden tot zijn vernietiging. 
Noteer. ‘Dingen’ (modi) zijn voor Spinoza modi die zowel tot de organische als de anorganische natuur behoren. Ook ideeën beschouwt hij als ‘dingen’: gedachtendingen.
6
​Unaquaeque res, quantum in se est, in suo esse perseverare conatur.
​Elk ding, zoveel als het kan, probeert zich in zijn bestaan te handhaven.
P Elk ding probeert, zoveel als het kan,  voort te bestaan.
T1 Alle dingen zonder uitzondering:
  • a) gebruiken alle kracht die ze in zich hebben,
  • b) om verder te bestaan, d.w.z. om het individuele bestaan in de tijd te bestendigen.
T2 Die  modi-kracht maakt deel uit van  de kracht van de substantie. (haar potentia).
​7
​Conatus, quo unaquaeque res in suo esse perseverare conatur, nihil est praeter ipsius rei actualem essentiam.
​De kracht waarmee ieder ding zijn bestaan probeert verder te zetten, is niets anders dan de werkelijke essentie van het ding zelf.
P De kracht (= conatus) die elk ding  gebruikt om te proberen zich in het bestaan te bevestigen, is de daadwerkelijk bestaande essentie van het ding zelf.
T1 Alle dingen beschikken, als gezegd, over een conatus (= een inwendige kracht) die een deel is van de almacht van de substantie.
T2 Er is een causaal verband tussen de kracht van het ding en het verder bestaan ervan in de tijd (= perseverare).
T3 Die kracht is niets anders (= nihil est praeter) dan de werkelijke essentie van elk ding.
Noteer
  1. Dingen proberen zich te handhaven, d.w.z. de uitkomst is onzeker: de kracht van andere dingen kan sterker zijn, zodat die handhaving kan worden aangetast.
  2. De conatus behoort tot de wezenlijke (= tot de essentie van de dingen, niet tot de bijkomstige kenmerken.)
​8
Conatus, quo unaquaeque res in suo esse perseverare conatur, nullum tempus finitum, sed indefinitum  involvit. ​
​De kracht waarmee ieder ding zijn bestaan probeert verder te zetten omvat geen bepaalde maar een onbepaalde tijd.
P De conatus-kracht waarmee elk ding zich in het bestaan probeert te handhaven, impliceert geen afgemeten, bepaalde tijd, maar een niet afgemeten tijd, onbepaalde tijd.
T1 De ‘handhavingskracht’ (= conatus) van elk ding omvat:
  • a) geen bepaalde, afgemeten tijd, maar
  • b) een onbepaalde tijd.
T2 De duur van de dingen is een functie van de ‘ontmoeting’ (= botsing) met de conatus van andere dingen.
Noteer
  1. De dingen zijn naar hun wezen niet ‘geprogrammeerd’ (= voorbestemd) om een precies afgemeten periode in de tijd te bestaan (= te duren).
  2. De kracht of het streven naar zelfhandhaving kan ook worden begrepen als de wet van de traagheid (eerste wet van Newton).
​9
​Mens tam quatenus claras et dictinctas, quam quatenus confusas habet ideas, conatur in suo esse perseverare indefinita quadam duratione, et hujus sui conatus est conscia.
​De geest, zowel voor zover hij heldere en onderscheiden, als voor zover hij verwarde ideeën heeft, streeft ernaar zijn bestaan te behouden voor een onbepaalde duur en is zich van zijn streven  bewust.
P Of de geest nu heldere en onderscheiden ideeën heeft of confuse, toch zal hij proberen zijn bestaan te handhaven voor een onbepaalde tijd en is hij zich van dat streven bewust.
T1 De geest heeft heldere en welonderscheiden ideeën én verwarde ideeën: in beide gevallen streeft de geest ernaar (= beschikt hij over conatus-kracht) om zich in het bestaan te handhaven.
T3 Dit streven van de geest heeft geen bepaalde duur ( is indefinita).
T4 De geest beleeft het streven naar het verderzetten van zijn bestaan op bewuste wijze: d.i. het besef van onze meest fundamentele levenswil.
Noteer
  1. Zoals de conatus-drang geldt voor modi die behoren tot het attribuut uitgebreidheid, geldt die drang parallel voor modi die tot het attribuut geest van de substantie behoren.
  2. Het traagheidsbeginsel geldt dus ook voor menselijke psychismen.
​10
​Idea, quae corporis nostri existentiam secludit, in nostra mente dari nequit, sed eidem est contraria.
​De idee die de existentie van ons lichaam uitsluit, kan in onze geest niet voorkomen, is ermee   tegenstrijdig.
​P De idee die het daadwerkelijk zijn van ons lichaam ontkent, kan in onze geest niet bestaan en is ermee volkomen in tegenstrijd.
T1 Een dergelijk idee is een ontkenning van het basisprincipe dat iets niet tegelijk én kan bestaan én niet kan bestaan.
 T2 De geest die een dergelijk idee vormt bestaat a fortiore. Geest en lichaam zijn één. Een idee, in tegenstrijd met het bestaan van de geest, is ook in tegenstrijd met het lichaam.
​11
​Quicquid corporis nostri agendi potentiam auget vel minuit, juvet vel coercet, ejusdem rei idea mentis nostrae cogitandi potentiam auget vel minuit, juvat vel coercet.
​Al wat de kracht van ons lichaam om te handelen, vermeerdert of vermindert, helpt of beperkt, daarvan zal de idee ook de kracht van onze geest om te denken, vermeerderen of  verminderen, helpen of beperken.
P Al wat onze kracht tot handelen vergroot of verkleint, helpt of afremt, daarvan zal ook de idee de kracht van onze geest vergroten of verkleinen, helpen of afremmen.
T De eenheid van lichaam en geest impliceert een effecten-parallellie tussen beide: oorzaken die de kracht van ons lichaam om te handelen versterken,  verminderen, helpen of afremmen, hebben identieke effecten op de kracht van onze geest.
Noteer
  1. De kracht van het lichaam = in essentie handelingskracht.
  2. De kracht van de geest = in essentie denkkracht (denkvermogen).
12
​Mens, quantum potest, ea imaginari conatur, quae corporis agendi potentiam augent vel juvant.
​De geest, zoveel hij kan, probeert zich te verbeelden wat de kracht om te handelen van het lichaam vermeerdert of helpt.
P De geest probeert, naar best vermogen, zich dingen voor te stellen die de handelingskracht van het lichaam vermeerderen of bevorderen.
T1 De geest spant zich dus in om:
  • a) zoveel als mogelijk in de verbeelding op te roepen,
  • b) wat bevorderlijk is om de daadkracht  van het lichaam te vergroten.
T2 De conatus van de geest is voortdurend actief om de kracht van het lichaam te vergroten én om zichzelf (in de tijd) te bestendigen.
Noteer
  1. De conatus ontwikkelt hier een zelfverdedigende positieve verbeeldingskracht om, zoveel mogelijk en bij voorrang, zich alles te verbeelden wat bijdraagt tot vergroting van zijn handelingskracht.
  2. De geest stimuleert de verbeelding zoveel als hij kan (quantum potest): elk individu heeft daartoe meer of minder mogelijkheden (individuele, interne strijd tussen optimisme/pessimisme).
  3. Spinoza wijst hier op een algemeen menselijke attitude: onze geest stelt zich bij voorkeur de aangename kanten van het leven voor omdat het hem opbeurt  (= zijn conatus versterkt en dus zijn daadkracht vergroot).
​13
​Cum mens ea imaginatur, quae corporis agendi potentiam minuunt vel coercent, conatur, quantum potest, rerum recordari, quae horum existentiam secludunt.
​Wanneer de geest zich  verbeeldt wat de kracht om te handelen van het lichaam vermindert of inperkt, dan zal hij, zoveel mogelijk, proberen dingen te herinneren die het bestaan ervan uitsluiten.
P Als de geest zich dingen verbeeldt die zijn handelingskracht kleiner maken of beperken, dan zal hij proberen, zoveel mogelijk, zich dingen te herinneren die het bestaan daarvan uitsluiten.
T1 Zo de geest zich (in een pessimistische bui) dingen verbeeldt:
  • a) die zijn daadkracht, d.w.z. zijn conatus, verminderen of aantasten,
  • b) dan worden, zoveel als mogelijk, herinneringen opgeroepen om het bestaan van die (onaangename) verbeelding uit te sluiten.
Noteer
  1. Deze stelling ligt in het verlengde van vorige.
  2. De conatus ontwikkelt hier een zelfverdedigende negatieve verbeeldingskracht om, zoveel mogelijk en bij voorrang, zich alles te verbeelden wat bijdraagt tot de vergroting van zijn handelingskracht.
  3. Het succes van de zelfverdediging, waarover sprake in deze en vorige stelling, is een functie van de geesteskracht van het individu.
14
Si mens duobus affectibus simul affecta semel fuit, ubi postea eorum alterutro afficietur, afficietur etiam altero
​Indien eenmaal de geest door twee affecten tegelijk  geaffecteerd is geweest, en later door een ervan zal worden geaffecteerd, dan zal hij ook worden geaffecteerd door het andere.
P Als de geest ooit eenmaal tegelijkertijd door twee aandoeningen werd aangedaan, dan zal nadien, als hij door een ervan wordt aangedaan ook worden aangedaan door de andere.
T1 De menselijke modus leeft en handelt temidden van én in relatie met andere modi.
T2 De menselijke geest kan soms door meer dan één affect worden aangedaan:
  • a) als dat eenmaal tegelijkertijd gebeurt, dan
  • b) zal, op een later tijdstip, de aandoening van een van die affecten, ook de aandoening van het andere genereren.
T2 Spinoza poneert hier het beginsel van de directe associativiteit van affecten.
T3 Het Latijnse woord simul (tegelijk, samen) verwijst naar een ‘gemengd affect’  dat in de geest tot stand komt, ofwel in een niet te ervaren milliseconde, ofwel in een ervaarbare opeenvolging.
15
​Res quaecunque potest esse per accidens causa laetitiae, tristitiae vel cupiditatis.
​Gelijk welk ding kan door een omstandigheid oorzaak zijn van blijdschap, droefheid of begeerte. 
P Alle dingen kunnen, in zekere omstandigheden, oorzaak zijn van vreugde, droefheid of begeerte.
T1 Al wat bestaat kan door een omstandigheid drie affecten genereren: blijdschap, droefheid, begeerte.
T2 Spinoza poneert hier het beginsel van de indirecte associativiteit van affecten: ze kunnen worden opgewekt door de combinatie van een ding + een omstandigheid, los van dat ding.
Noteer
  1. ‘(...) door een omstandigheid (per accidens)’: hier niet te vertalen door ‘toevallig’ want dat rijmt niet met Spinoza’s opvatting over determinisme.
  2. Deze stelling vermeldt de ’drie basisaffecten’ die de grondslag zijn van alle andere. Het affect begeerte kan begrepen worden als ‘conatus’.
​16
​Ex eo solo, quod rem aliquam aliquid habere imaginamur simile objecto, quod mentem laetitia vel tristitia afficere solet, quamvis id, in quo res objecto est similis, non sit horum affectuum efficiens causa, eam tamen amabimus vel odio habebimus.
​Alleen al omdat we ons verbeelden dat een ding in iets gelijkt op een object dat de geest met blijdschap of droefheid pleegt te affecteren, hoewel dat iets waardoor het ding gelijkt op het object, van die affecten niet de werkoorzaak is, zullen we toch dat ding beminnen of haten.
P Het volstaat om ons te verbeelden dat een ding in iets gelijkt op een object dat onze geest gewoonlijk blij of droef maakt,  om het toch te beminnen of te haten, hoewel het ding, met iets dat gelijkt op het object dat die affecten oproept er niet de werkoorzaak van is.
T1 Het gebeurt dat de geest zich verbeeldt dat een of ander ding gedeeltelijk gelijkt op een ander object dat gewoonlijk (solet):
  • a) blijdschap oproept,
  • b) droefheid opwekt.
T2 In dergelijke gevallen zullen wij dat ding met partiële gelijkenis:
  • a) beminnen, in geval T1 a),
  • b) haten, in geval T2 b).
T3 Die affecten van liefde of haat worden gegenereerd hoewel het gelijkend element in dat ding er niet de werkoorzaak van is.
Noteer
  1. De partiële gelijkenis waarover sprake, kan in de werkelijkheid een objectieve overeenkomst zijn of een vermeende, niet een werkelijk bestaande gelijkenis.
  2. De directe oorzaak van de affecten liefde/haat voor het gelijkende ding ligt in het object dat gewoonlijk die gevoelens oproept en dus niet in de gelijkenis, die er de indirecte oorzaak van is.
  3. Causa efficiens: gaat terug op  Aristoteles’ oorzakenleer, overgenomen en verfijnd door de scholastiek. De werkoorzaak (dat wat oorzaak is van verandering) mag worden beschouwd als de oorzaak die het meest direct, het meest nabij het effect ligt.
  4. Affecten kunnen direct worden opgewekt door een naaste oorzaak (werkoorzakelijke  causaliteit) of indirect door associatie (associatieve causaliteit).
17
​Si rem, quae nos tristitiae affectu afficere solet, aliquid habere imaginamur simile alteri, quae nos aeque magno laetitiae affectu solet afficere, eandem odio habebimus et simul amabimus.
​Indien we ons verbeelden dat een ding, dat ons met een affect van droefheid pleegt te affecteren, iets heeft dat gelijkt op een ander, dat ons met een even groot affect van blijdschap pleegt te affecteren, dan zullen we dat haten en tegelijk  beminnen.
P Als een ding dat ons gewoonlijk droef maakt, in onze verbeelding deels gelijkt op een ander ding dat ons gewoonlijk blij maakt, dan zullen we dat ding én haten én beminnen.
T1 Stel: een ding vervult ons gewoonlijk met droefheid, maar:
  • a) we verbeelden ons dat het ietwat (dus gedeeltelijk, partieel) gelijkt op een ander ding,
  • b) dat in ons gewoonlijk een even grote blijdschap genereert,
  • c) dan zullen we dat ding tegelijk én haten én beminnen.
Noteer
  1. Het principe geldt slechts wanneer de twee tegengestelde affecten  van gelijke sterkte, van gelijk gewicht zijn (aeque magno).
  2. Tegengestelde gevoelens in de geest zijn een bron van verwarring en maken de geest labiel omdat ze leiden tot stemmingswisselingen  (= fluctuationes animi).
  3. Er wordt een part aan blijheid  ingebracht in een overwegend droef ge- voel, zodat een hybride sentiment ontstaat dat niet bijdraagt tot een stabiele geest.
​18
​Homo ex imagine rei praeteritae aut futurae eodem laetitiae et tristitiae affectu afficitur ac ex imagine rei praesentis.
​Een mens wordt door het beeld van een ding in het verleden of in de toekomst met hetzelfde affect van blijdschap of droefheid geaffecteerd, als door het beeld van een aanwezig ding.
P Mensen worden aangedaan door eenzelfde gevoel van blijdschap of verdriet, onafgezien of dat beeld zich situeert in het heden, het  verleden of de toekomst.
T1 De aandoeningen blijdschap en droefheid kunnen worden opgewekt:
  • a) evenzeer door het beeld van een ding  dat zich situeert in het verleden of in de toekomst,
  • b) als door een beeld  van een ding dat present is, zich situeert in het heden.
T2 Die beelden genereren in die drie tijdgebonden situaties een identiek gevoel van blijdschap of droefheid.
Noteer
Het beeld dat de geest zich voorstelt, hetzij via onmiddellijke ervaring van een aanwezig ding, hetzij via herinnering (verleden) of projectie (toekomst) van een niet aanwezig ding, veroorzaakt dus hetzelfde affect van blijdschap of droefheid.
​19
Qui id, quod amat, destrui imaginatur, contristabitur; si autem conservari, laetatibur.
​Hij die zich verbeeldt dat wat hij bemint  vernietigd wordt, zal droef worden; verbeeldt hij zich evenwel dat het bewaard blijft, dan zal hij zich verheugen.
P Als iemand zich verbeeldt dat iets waarvan hij houdt, wordt vernietigd, dan zal hij droef worden; verbeeldt hij zich dat het bewaard blijft, dan wordt hij blij.
T1 De menselijke geest genereert in zijn  relatie met andere dingen verbeelding:
  • a) verbeeldt men zich dat wat men waardeert vernietigd wordt, dan ervaart men droefheid.
  • b)  verbeeldt men zich dat het gaaf blijft (= behouden), dan ervaart men blijdschap.
Noteer
Wat men waardeert of bemint versterkt de conatus, verhoogt dus welzijn én welbevinden en verwekt daardoor ook blijdschap. Het omgekeerde geldt eveneens.
​20
​Qui id, quod odio habet, destrui imaginatur, laetabitur.
​Wie zich verbeeldt dat  wat hij haat vernietigd wordt, zal blij zijn.
P Als iemand zich verbeeldt dat een gehaat ding wordt vernietigd, dan wordt hij blij.
T1 Een gevoel van haat kan blijdschap opwekken, wanneer dat wat gehaat wordt in zijn bestaan wordt aangetast (van minimale aantasting tot vernietiging).
T2 Dat soort blijdschap kan worden gegenereerd door reële gebeurtenissen of via verbeeldingskracht.
Noteer
  1. Zoals de namen van Spinoza’s basispassies genusbegrippen zijn, die veel passiesoorten omvatten (supra, st. 15), kan over (vrijwel) alle andere passienamen die Spinoza gebruikt, hetzelfde worden gezegd.
  2. Het ‘haatgevoel’ kan slaan op levende wezens (mensen, dieren, planten), op objecten of op situaties.
  3. Vernietiging of aantasting( in mindere of meerdere mate) van dat wat men haat genereert vreugde.
  4. Dat vreugdegevoel wordt in het Duits Schadenfreude genoemd.
​21
​Qui id, quod amat, laetitia vel tristitia affectum imaginatur, laetitia etiam vel tristitia afficietur; et uterque hic affectus major aut minor erit in amante, prout uterque major aut minor est in re amata.
​Wie zich verbeeldt dat wat hij bemint door blijdschap of droefheid wordt geaffecteerd, zal eveneens door blijdschap of droefheid worden geaffecteerd.   En beide affecten zullen groter of kleiner zijn bij wie bemint, naargelang ze groter of kleiner zijn in het beminde ding.
P Als iemand zich verbeeldt dat aan wat hij bemint, blijheid of droefheid wordt toegevoegd, dan zal hij ook blijheid of droefheid ervaren. Die twee affecten zullen groter of kleiner zijn in dezelfde mate als ze dat zijn voor het beminde ding.
Noteer
  1. In deze stelling en de twee volgende gaat het over ‘iets’ (id) of een ‘ding’ (res) dat in staat is blijdschap of droefheid te ondervinden...
  2. Als dat ‘iets’ behoort tot de dode natuur, dan dient die blijdschap/droefheid op bijzondere wijze geïnterpreteerd.
  3. Blijdschap of droefheid toeschrijven aan levenloze dingen kan in casu worden begrepen als een zijns-vermeerdering (= conatus-versterking/blijheid) door een positieve inwerking op het object, of een zijns-vermindering (= conatus-vermindering/droefheid) door een negatieve inwerking op het object.
T1 Iemand die iets (uit de dode of levende natuur) bemint en zich verbeeldt
  • a) dat het beminde blijdschap of droefheid wordt toegevoegd,
  •  b) zal respectievelijk ook door meer blijdschap of door meer droefheid worden aangedaan.
T2 De affecten blijdschap en droefheid kunnen in sterkte variëren: hoe sterker de liefde tot het object, hoe sterker de toegevoegde liefde of de opgewekte droefheid: hier speelt het principe van de evenredige sterkte van affecten.
​22
​Si aliquem imaginamur laetitia afficere rem, quam amamus, amore erga eum afficiemur. Si contra eundem imaginamur tristitia eandem afficere, econtra odio etiam contra ipsum afficiemur.
​Indien we ons verbeelden dat iemand een ding dat wij beminnen met blijdschap affecteert, dan zullen wij voor hem  door liefde geaffecteerd worden; indien daarentegen wij ons verbeelden dat hij het met droefheid affecteert, dan zullen we omgekeerd ook tegen hem haat voelen.
P Als we ons voorstellen dat iemand aan iets wat wij liefhebben, blijdschap toevoegt, dan zullen wij voor hem liefde voelen. Omgekeerd, zullen we jegens hem haat voelen als hij het droefheid toevoegt.
T1 Iemand verbeeldt zich dat iemand een bemind ding (= levenloos of levend wezen),
  • a) liefdevol bejegent (= affecteert met liefde),
  • b) dan zal die persoon ook door liefde geaffecteerd worden jegens die persoon.
T2  Dit geldt omgekeerd evenzeer in het geval van droefheid.
Noteer
De kracht van het opgewekte affect is recht evenredig met de kracht van de aandoening die er oorzaak van is.
​23
​Qui id, quod odio habet, tristitia affectum imaginetur, laetabitur; si contra idem laetitia, affectum esse imaginetur, contristabitur; et uterque hic affectus major aut minor erit, prout ejus contrarius major aut minor est in eo, quod odio habet.
​Wie zich verbeeldt dat wat hij haat geaffecteerd wordt door droefheid, wordt blij. Indien integendeel hij zich verbeeldt dat hetzelfde geaffecteerd wordt door blijdschap, wordt hij droef. En elk van die affecten zal groter of kleiner zijn, naargelang het tegengesteld affect groter of kleiner is in  wat hij haat.
P Wie zich verbeeldt, dat iets wat hij haat,  aangedaan wordt door droefheid, voelt zich blij. Omgekeerd wie zich verbeeldt, dat iets wat hij haat, blijdschap wordt toegevoegd, wordt droef. Elk van beide gevoelens zal groter of kleiner zijn naarmate het tegengestelde gevoel voor het gehate ding groter is of kleiner.
T1 Iemand die iets haat en zich verbeeldt:
  • a) dat het gehate ding (= dode of levende natuur) door droefheid wordt aangedaan,
  • b) zal daardoor een gevoel van blijdschap ervaren.
T2 Iemand die iets haat en zich verbeeldt:
  • a) dat het gehate ding (dode of levende natuur) door blijdschap wordt aangedaan,
  • b) zal daardoor een gevoel van droefheid ervaren.
T3 De intensiteit van het gevoelde affect zal in kracht variëren:
  • a) grote droefheid in het gehaat object = evenredige grote blijheid in de hatende persoon;
  • b) grote blijheid in het gehaat object = evenredig grote droefheid in de hatende persoon.
Noteer
  1. De verbeelding  betreft een niet gespecifieerde oorzaak van de toegevoegde affectatie.
  2. Hier geldt evenredige kracht van  opgewekte tegengestelde affecten.
​24
​Si aliquem imaginamur laetitia afficere rem, quam odio habemus, odio etiam erga eum afficiemur. Si contra eundem imaginamur tristitia eandem rem afficere, amore erga ipsum afficemur.
​Indien we ons iemand verbeelden die een ding dat wij haten blijdschap toebrengt, dan zullen we jegens hem ook met haat geaffecteerd worden. Indien wij ons integendeel verbeelden dat hij het droefheid toebrengt, dan zullen we voor hem met liefde worden geaffecteerd.
P Indien we ons iemand verbeelden die een ding dat we haten blijdschap toevoegt, dan zullen we hem ook haten. Omgekeerd, als we ons verbeelden dat hij dat ding droefheid toevoegt, dan zullen we jegens hem liefde gevoelen.
T1 We verbeelden ons dat iemand een gehaat ding (= levenloos of levend wezen),
  • a) blijheid toevoegt,
  • b) dan zullen we voor die persoon een gevoel van haat voelen.
T2 We verbeelden ons dat iemand een gehaat ding (= levenloos of levend wezen),
  • a) droefheid toevoegt,
  • b) dan zullen we jegens die persoon een gevoel van liefde voelen.
Noteer
  1. De verbeelding betreft hier een gespecifieerde oorzaak, namelijk ‘iemand’ (een persoon). De stelling gaat ook op voor andere levende wezens: dieren of planten.
  2. Deze stelling vermeldt geen evenredige kracht van opgewekte (tegengestelde) affecten.
  3. Wij wijzen nog eens op de genusbegrippen ‘liefde’/’haat’ die talrijke soorten ‘liefde/haat-emoties’  kan insluiten (supra, st. 20).
​25
Id omne de nobis deque re amata affirmare conamur, quod nos vel rem amatam, laetitia afficere imaginamur; et contra id omne negare, quod nos vel rem amatam, tristitia afficere imaginamur.
​Alles, van ons of van een bemind ding, waarvan we ons verbeelden dat het ons of het bemind ding met blijdschap affecteert, dat proberen we te bevestigen; en, omgekeerd, alles te ontkennen waarvan we ons verbeelden dat het ons of het bemind ding met droefheid affecteert.
​P Alles in onze verbeelding wat onszelf of een beminde zaak blij maakt, dat proberen we te bevestigen; omgekeerd, al wat in onze verbeelding onszelf of een beminde zaak droef maakt, proberen we te negeren.​
T1 De conatus van de mens is erop gericht:
  • a) om te bevestigen (= dominerend op het voorplan te brengen) wat onszelf en de beminde zaak met blijdschap vervult (= bevoordeelt);
  • b) te ontkennen (= te verdringen) wat ons of de beminde zaak met droefheid treft (= benadeelt).
Noteer
​De conatus is een kracht die erop gericht is de mens in zijn bestaan te bevestigen, d.w.z. ook sterker en meer weerbaar te maken. Wat hiertoe bijdraagt, brengt de geest op het voorplan, wat hiertoe niet bijdraagt, wordt verdrongen. Op die wijze genereert de geest voor het individu automatisch psychische zelfbescherming. 
​26
Id omne de re, quam odio habemus, affirmare conamur, quod ipsam tristitia afficere imaginamur: et id contra negare, quam ipsam laetitia afficere imaginamur.
​Alles van een ding dat we haten, dat het ding naar we ons verbeelden, met droefheid affecteert, proberen we te bevestigen; en omgekeerd, te ontkennen dat wat, naar we ons verbeelden, het ding met blijheid affecteert.
​P Als we een ding haten, dan spannen we ons in om in onze verbeelding op te roepen al wat dat ding droefheid toebrengt; omgekeerd te ontkennen waarvan we ons verbeelden dat het blijdschap toevoegt.
T1 Mensen die dingen haten:
  • a) en zich verbeelden dat het gehate ding droefheid wordt toegevoegd: dat bevestigen ze;
  • b) en zich verbeelden dat het gehate ding blijdschap wordt toegevoegd: dat ontkennen ze.
Noteer
Het affect haat is een van de meest schadelijke menselijke aandoeningen, die uiterst destructief kan inwerken op de maatschappelijke cohesie tussen burgers en de internationale verstandhouding tussen staten.
27
Ex eo, quod rem nobis similem et quam nullo affectu prosecuti sumus, aliquo affectu affici imaginamur, eo ipso simili affectu afficimur.
​Alleen daardoor dat we ons verbeelden dat een ding dat op ons gelijkt en ons door geen enkel affect beroerde, door een of ander affect wordt geaffecteerd, worden we daardoor zelf met een gelijkaardig affect geaffecteerd.
P Het volstaat dat een ding dat op ons gelijkt en ons nooit eerder met een gevoel beroerde, in onze verbeelding door een of andere aandoening wordt aangedaan, dat we daardoor zelf door een identieke aandoening worden beroerd.
T1 Een ding dat op ons gelijkt en ons ‘koud’ liet, kan toch indirect gevoelens opwekken:
  • a) stap één: we krijgen een ding in het vizier dat ons eerder onverschillig liet;
  • b) stap twee: dat ding wordt geaffecteerd;
  • c) stap drie: we ondervinden op die wijze (indirect) ook een gelijkaardig affect.
Noteer
  1. ‘Een ding dat op ons gelijkt’ (rem nobis similem): alweer een niet eenduidig te definiëren Spinoza-uitdrukking.
  2. Een enge (en voor de hand liggende) interpretatie: dingen die op ons gelijken zijn allereerst mensen, maar bij uitbreiding ook alle andere levende wezens: zo begrepen is de ‘gelijkenis’ dat ze alle behoren tot de organische (= levende) natuur. Een brede (minder voor de hand liggende) interpretatie: alle dingen, inclusief wijzelf, zijn modi van de substantie: zo begrepen is de ‘gelijkenis’ dat alle dingen modi zijn van de substantie.
  3. Affecten die we bij andere mensen (of levende wezens) herkennen, kunnen gelijkwaardige affecten opwekken op voorwaarde:
  • a) dat we tegenover die ‘dingen’ neutraal zijn, d.w.z. er zelf geen gevoelens over hebben;
  • b) dat ze herkend worden.
​Noteer
De ‘gelijkwaardigheid’ tussen de affecten slaat op de soort en op de intensiteit van het affect.
​28
Id omne, quod ad laetitiam conducere imaginamur, conamur promovere, ut fiat; quod vero eidem repugnare sive ad tristitiam conducere imaginamur, amovere vel destruere conamur.
​Alles dat, naar we ons verbeelden, tot blijheid voert, dat proberen we te realiseren; wat naar we ons verbeelden daartoe hindert of tot droefheid leidt, dat proberen we te vermijden of te vernietigen.
P Wat in onze verbeelding blijdschap kan veroorzaken dat willen we realiseren, al wat daartoe nadelig is of droefheid genereert, dat willen we afschuiven of vernietigen.
T1 Al wat in onze verbeelding tot blijheid voert, ervaren we als conatus-versterkend en daarom proberen wij dat te realiseren; al wat in onze verbeelding daartoe hinderlijk is of tot droefheid leidt, ervaren we als conatus-verzwakkend en bannen we uit of proberen we te vernietigen.
Noteer
Alweer een voorbeeld van de ‘zelfverdedigingsmechanica’ van de geest.
​29
Nos id omne etiam agere conabimur, quod homines cum laetitia aspicere imaginamur, et contra id agere aversabimur, quod homines aversari imaginamur.
​We zullen ook alles proberen te doen, dat naar we ons verbeelden, mensen met blijdschap beschouwen, en omgekeerd zullen we afkerig zijn van dat waarvan we ons verbeelden dat mensen er een hekel aan hebben.
P Al wat mensen met een goed oog beschouwen, dat zullen we proberen te doen; al wat hun stoort, dat zullen we proberen te vermijden.
T1 Alles waarvan we in onze verbeelding menen dat mensen er blij van worden, dat zullen we proberen te doen.
T2 Alles waarvan we in onze verbeelding menen dat mensen er een hekel aan hebben, dat zullen we proberen te vermijden.
Noteer
  1. Spinoza verklaart hier het fenomeen ‘sociaal-conformisme’.
  2. e conatus om zichzelf in stand te houden (sese conservandi) is de essentie zelf van de menselijke modus en functioneert als een gedetermineerde ‘zelfverdedigingsautomaat’.
  3. Maatschappelijk conformisme draagt bij tot die zelfverdediging: conformisme genereert immers (in de regel) meer eensgezindheid, meer welwillendheid, meer sympathie etc. Conformisme is daardoor een bron van meer maatschappelijke harmonie en bovendien versterkt deze houding ook de eigen conatus, het eigen welbevinden.
​30
Si quis aliquid egit, quod reliquos laetitia afficere imaginatur, is laetitia, concomitante idea sui, tanquam causa, afficietur; sive se ipsum cum laetitia contemplabitur. Si contra aliquid egit, quod reliquos tristitia afficere imaginatur, se ipsum cum tristitia contra contemplabitur.
​Zo iemand iets doet waarvan hij zich verbeeldt dat het anderen met blijdschap affecteert, dan zal hij geaffecteerd worden met blijdschap, samen met de idee van zichzelf als oorzaak of zal hij zichzelf met blijdschap beschouwen. Zo hij omgekeerd iets doet waarvan hij zich verbeeldt dat het anderen met droefheid affecteert, dan zal hij omgekeerd, zichzelf met droefheid beschouwen.
P Wie iets doet en zich verbeeldt dat het anderen blijdschap geeft, die wordt met blijdschap aangedaan, samen met de idee van zichzelf als oorzaak en kijkt tevreden naar zichzelf; in het omgekeerde geval is hij ontevreden over zichzelf.
T1 Iemand stelt een handeling en verbeeldt zich dat dit anderen blij stemt:
  • a) dan wordt hijzelf ook blij,
  • b) samen met de idee van zichzelf als oorzaak van die blijheid,
  • c) en ervaart hij ook zichzelf als blij.
T2 Iemand stelt een handeling en verbeeldt zich dat dit anderen droef stemt:
  • a) dan wordt hijzelf ook droef,
  • b) samen met de idee van zichzelf als oorzaak van die droefheid,
  • c) en ervaart hij ook zichzelf als droef.
​Noteer
  1. Het hele affectieve proces wordt bewust doorlopen.
  2. Cf.: onze zegswijze:’ Wie goed doet, goed ontmoet...’
31
Si aliquem imaginamur amare vel cupere vel odio habere aliquid, quod ipsi amamus, cupimus vel odio habemus, eo ipso rem constantius amabimus, etc. Si autem id, quod amamus, eum aversari imaginamur, vel contra, tum animi fluctuationem patiemur.
​Zo we iemand verbeelden die iets bemint of begeert of haat wat we zelf beminnen, begeren of haten, dan zullen we om die reden dat ding standvastiger beminnen enz. Zo we ons evenwel verbeelden dat wat we beminnen hem afkeer opwekt, of omgekeerd, dan zullen we een stemmingswissel ondergaan.
P Als er in onze verbeelding iemand iets bemint, begeert of haat, dat we zelf beminnen, begeren of haten, dan zullen we om die reden dat ding standvastiger beminnen enz. Als in onze verbeelding, dat wat we beminnen iemand afkerig is, of omgekeerd, dan zullen we lijden aan gemoedsschommelingen.
​T1 Indien we ons verbeelden dat iemand, iets wat wij beminnen, begeren of haten:
  • a) ook bemint, begeert of haat (in verschillende gradaties van intensiteit),
  • b) dan zal het overeenstemmende gevoel in ons met evenredige intensiteit worden aangezwengeld.
T2 Indien we ons verbeelden dat iets wat wij beminnen, begeren of haten:
  • a) bij iemand afkeer opwekt,
  • b) of omgekeerd, dat wat wij haten bij iemand ‘liefde’ veroorzaakt,
  • c) dan zullen we ten prooi vallen aan gemoedsschommelingen.
Noteer
  1. Affecten die anderen ervaren, kunnen indirect een weerslag hebben op de eigen gevoelens.
  2. Het vermijden van stemmingswisselingen is voor eenieder die een sereen en evenwichtig leven nastreeft (allereerst voor Spinoza) een belangrijk objectief. 
32
Si aliquem re aliqua, qua unus solus potiri potest, gaudere imaginamur, conabimur efficere, ne ille illa re potiatur.
​Als iemand van een of andere zaak die slechts door één enkele persoon kan worden bezeten, geniet, naar we ons verbeelden, dan zullen we proberen te bereiken dat hij dat ding niet bezit.
P Als in onze verbeelding iemand geniet van een ding dat alleen maar door één iemand kan worden bezeten, dan zullen we proberen hem dat afhandig te maken.
T1 Er zijn dingen die slechts door één persoon kunnen worden bezeten:
  • a) verbeelden we ons, dat een ander er ‘beslag’ op legt (het bezit, ervan geniet of beide),
  • b) dan zullen we er alles aan doen om dat te beletten.
Noteer
  1. Spinoza heeft het over dingen: dat kunnen zowel levenloze dingen zijn als levende (mensen, dieren, planten).
  2. Het is een ‘ijzeren wet’ van de economie dat schaarse (zeldzame) goederen gegeerd zijn.
  3. Mensen worden gedreven door hun levensdrang (= conatus) om precies dat te willen wat bijdraagt tot hun bestaanszekerheid. Unieke dingen die het exclusief bezit zijn van een ander, stemmen ‘droef’ en verminderen het geluk. Zo wordt afgunst opgewekt en worden pogingen ondernomen om zelf bezitter te worden of het bezit van de ander aan te tasten of te vernietigen.
​Noteer
Hoewel de ervaring deze stelling in talloze gevallen bevestigt, kan toch niet worden gesteld dat hier een dwingende wetmatigheid speelt.
33
Cum rem nobis similem amamus, conamur, quantum possumus, efficere, ut nos contra amet.
​Wanneer we een ding dat op ons gelijkt beminnen, dan proberen we zoveel mogelijk te bekomen, dat het wederliefde geeft.
P Als we een ding dat op ons gelijkt beminnen, dan zullen we proberen, zoveel als we maar kunnen, dat het ons ook bemint.
T1 Er zijn dingen die op ons gelijken:
  • a) als we die beminnen,
  • b) dan zullen we uit alle macht proberen te bekomen dat die ons ook beminnen.
Noteer
Dingen die op ons gelijken: zie boven stelling 27.
  1. Kunnen dingen die op ons gelijken, begrepen in de brede betekenis en levenloos zijn (zie st. 27), wederliefde bewijzen?
  2. ‘Beminnen’ is een ‘clusteraffect’ d.w.z., het omvat diverse soorten van ‘liefde’ die zich manifesteren als, bijvoorbeeld, zorg dragen voor, goed zijn voor, zich aardig gedragen, houden van, hartstocht tonen voor, enz. Die attitudes hebben een wisselende sterkte.
34
Quo majori affectu rem amatam erga nos affectam esse imaginamur, eo magis gloriabimur.
​Naarmate het affect, naar we ons verbeelden, van een bemind ding jegens ons groter is, des te meer zullen we gloriëren.
P Hoe meer we ons verbeelden dat een bemind ding met een groter affect jegens ons werd aangedaan, des te meer zullen we er prat op gaan.
T1 Naarmate we ons inbeelden dat een ding dat we beminnen (of waarderen enz.) door een groter affect jegens ons is aangedaan, des te meer zullen we ons gevlijd voelen.
T2 Affecten worden in verschillende graden van sterkte ervaren. De sterkte ervan is recht evenredig met de kracht waarmee we ons erop beroemen.
Noteer
Het betreft hier een affect van ‘liefde’, te begrijpen, nog maar eens, in al zijn verschijningsvormen en sterkten.
35
Si quis imaginatur rem amatam eodem vel arctiore vinculo amicitiae, quo ipse eadem solus potiebatur, alium sibi jungere, odio erga ipsam rem amatam afficietur et illi alteri invidebit.
Als iemand zich verbeeldt, dat een bemind ding met dezelfde of een engere vriendschapsband waarmee hij het alleen voor zichzelf bezat, zich aan een ander bindt, dan zal hij door haat worden geaffecteerd voor de beminde zaak en op die andere zal hij jaloers zijn.
P Verbeeldt iemand zich dat een bemind ding door een identieke of een nauwere vriendschapsband dan die waarmee hij het zelf alleen bezat, zich aan een ander bindt, dan zal hij dat bemind ding haten en op die ander jaloers zijn.
​T1 Als iemand zich verbeeldt omtrent een bemind ding:
  • a) dat het iemand anders met hetzelfde affect of met een nog engere band aan zich bindt, dan zal dit:
  • b) haat opwekken t.a.v. het beminde ding en
  • c) jaloezie t.a.v. de ‘rivaal’.
Noteer
  1. Liefde is (in de traditionele opvatting van Spinoza) een affect dat ontstaat door een bipolaire relatie.
  2. Soms kan in die bipolaire relatie een derde opduiken.
  3. In dat geval ’muteert’ het basisgevoel liefde (of zwakkere vormen ervan):
  • a) t.a.v. het beminde ding slaat liefde om in haat (haar tegendeel),
  • b) t.a.v. ‘der dritte im Bunde’ ontstaat jaloezie. 
36
Qui rei, qua semel delectatus est, recordatur, cupit eadem cum iisdem potiri circumstantiis, ac cum primo ipsa delectatus est.​
​Wie zich een ding herinnert, waarin hij één keer vreugde had, die begeert datzelfde te bezitten in dezelfde omstandigheden als de eerste keer dat hij er zelf vreugde aan beleefde.
P Wie zich een ding herinnert dat hij ooit eens één keer in zijn hart sloot, zal dat ding weer willen bezitten in dezelfde omstandigheden als toen hij ervan genoot.
T1 Het geheugen bewaart herinneringen aan eerder genoten belevingen:
  • a) die zijn in het geheugen opgeslagen samen met een begeleidende context.
  • b) die context versterkt de herinnering als die wordt geactiveerd.
T2 Die geactiveerde herinnering genereert begeerte om:
  • a) dat ding opnieuw te genieten,
  • b) in een identieke context als voordien.
Noteer
  1. Het gaat hier over ‘genoten’ dingen, maar de omgekeerde stelling snijdt ook hout: wanneer een ding niet werd ‘genoten’, maar affecten opwekte als bijvoorbeeld afkeer, wrevel, ongenoegen.
  2. De menselijke begeerte kan zo sterk zijn dat de begeleidende omstandigheden die men zich herinnert, opgezocht of gecreëerd worden om het eerder genoten affect teweeg te brengen.
37
Cupiditas, quae prae tristitia, vel laetitia, praeque odio, vel amore oritur, eo est major, quo affectus major est.
​De begeerte die ontstaat uit droefheid, blijheid, haat of liefde, zal des te groter zijn naarmate het affect groter is.
P Begeerte die wordt opgewekt door droefheid, blijdschap, haat of liefde is even sterk als het affect.
T1 Bronnen van begeerte zijn paarsgewijs:
  • a) droefheid/vreugde
  • b) vreugde/ haat
T2 Affecten kunnen meer of minder intens zijn.
T3 De sterkte van de begeerte is recht evenredig met de sterkte van het affect.
Noteer
  1. Begeerte (= cupiditas) stelt Spinoza gelijk aan conatus (= levensdrift).
  2. Er is een verband tussen affecten en begeerten: affecten wekken begeertes op.
38
Si quis rem amatam odio habere inceperit, ita ut amor plane aboleatur, eandem majore odio, ex pari causa, prosequetur, quam si ipsam nunquam amavisset, et eo majori, quo amor antea major fuerat.
​Als iemand een geliefde zaak begint te haten, zozeer dat de liefde volledig teniet gaat, dan zal hij het om dezelfde reden meer haten dan wanneer hij het nooit had bemind en de haat zal sterker zijn naarmate de liefde vroeger groter was.
P Wie een ding dat hij lief had, begint te haten met een haat die de liefde volkomen doodt, dan zal hij het om dezelfde reden meer haten dan wanneer hij het nooit eerder had bemind en zal de haat bovendien ook intenser zijn naarmate voordien de liefde sterker was.
T1 De liefde voor een ding kan omslaan in haat:
  • a) die haat kan zo sterk zijn, dat het affect volledig teniet gaat;
  • b) de haat zal groter zijn dan wanneer hij het eerder niet had bemind.
T2 De sterkte van de haat zal recht evenredig zijn met de sterkte van de vroegere liefde.
Noteer
  1. Liefde die in haat verkeert, die alle liefdesgevoel kapot maakt, genereert (uit dezelfde oorzaak) een sterkere haat dan wanneer die liefde nooit had bestaan.
  2. Wat sterkte betreft: liefde en haat verhouden zich recht evenredig.
39
Qui aliquem odio habet, ei malum inferre conabitur, nisi ex eo majus sibi malum oriri timeat; et contra, qui aliquem amat, ei eadem lege benefacere conabitur.
​Wie iemand haat, zal proberen die kwaad te doen, tenzij hij vreest dat voor hem daaruit een groter kwaad voortspruit; en omgekeerd, wie iemand bemint, zal die door dezelfde wetmatigheid proberen goed te doen. 
P Wie iemand haat, zal proberen die persoon kwaad te berokkenen, tenzij (de rede) hem leert dat hij daardoor zelf schade kan leiden. Dezelfde ‘wetmatigheid’ geldt t.a.v. wie iemand bemint.
T1 Haat t.a.v. een persoon gaat gepaard met het verlangen om die persoon kwaad te doen als er voor zichzelf geen nadeel mee verbonden is.
T2 Liefde t.a.v. een persoon gaat gepaard met het verlangen om de geliefde goed te doen.
Noteer
  1. De weldaden die men uit liefde bewijst, mogen (in de regel) geen nadeel opleveren voor zichzelf. Gebeurt dit toch dan brengt de persoon geaffecteerd door liefde een offer voor de geliefde.
  2. De stelling handelt over personen. Ze kan ook worden toegepast op andere levende wezens of op ‘dingen’.
  3. Spinoza suggereert in deze stelling dat in de vermelde context een ‘automatisme’ (eadem lege) speelt: haatgevoelens gaan niet automatisch samen met een ‘proberen om...’. Dit is evenwel niet zo: iedereen weet uit ervaring dat dit niet noodzakelijk het geval is. 
40
Qui se odio haberi ab aliquo imaginatur, nec se ullam odii causam illi dedisse credit, eundem odio contra habebit.
​Wie zich verbeeldt dat hij door iemand gehaat wordt en gelooft, dat hij hem geen enkele aanleiding tot haat gaf, zal die wederkerig ook haten.
P Wie zich verbeeldt dat iemand hem zonder enige reden haat, zal die op zijn beurt ook haten.
T1 Het affect haat (odio habere) kan en mag in alle gradaties van dit affect worden begrepen: van het lichtste vleugje antipathie tot de sterkste vorm van haat.
T2 Verbeelde ‘haat-zonder-oorzaak’ van de ene, genereert ‘haat-met-oorzaak’ van de ander.
41
​Si quis ab aliquo se amari imaginatur, nec se ullam ad id causam dedisse credit, eundem contra amabit.
​Wie zich verbeeldt dat hij door iemand wordt bemind en gelooft dat hij hem geen enkele aanleiding daartoe gaf, zal die wederkerig beminnen.
P Wie zich  verbeeldt, dat hij door iemand wordt bemind zonder daartoe enige aanleiding te hebben gegeven, zal die persoon op zijn beurt ook beminnen.
T1 Onze verbeelding kan in ons een affect van liefde veroorzaken:
  • a) als we ons een persoon inbeelden,
  • b) én als we ons die persoon voorstellen met een liefdesgevoel voor ons.
Noteer
 1  Pro memoria: beminnen (amare) kan in alle gradaties van dit affect worden begrepen: van een vleugje sympathie tot de sterkste vormen  van dit affect.
2 Deze stelling is een pendant van stelling 40.
42
​Qui in aliquem amore aut spe gloriae motus beneficium contulit, contristabitur, si viderit beneficium ingrato animo accipi.
​Wie iemand, uit liefde of gedreven door hoop op roem, een weldaad bewijst, zal bedroefd worden als hij merkt dat die weldaad met tegenzin wordt aanvaard. 
P Wie iemand wel doet uit liefde of in de hoop roem te bereiken, zal worden teleurgesteld als hij vaststelt dat zijn weldaad niet in goede aarde valt.
T1 ‘Weldadigheid’ (Fr. bienfaisance) is gebaseerd op twee fundamentele motieven:
  • a) liefde tot de persoon, voorwerp van de weldaad,
  • b) hoop op eigen voordeel (eer, roem, hoop op een wederdienst,…) omwille van de bewezen weldaad.
T2 Wie dus met ‘bijbedoelingen’ weldaden bewijst:
  • a) kan worden teleurgesteld,
  • b) in het geval de weldaad met tegenzin (of helemaal niet = met maximale tegenzin) wordt aanvaard.
​43
​Odium reciproco odio augetur et amore contra deleri potest.
​Haat wordt door wederkerige haat  versterkt en kan, omgekeerd, door liefde worden teniet gedaan.
​P Haat wordt aangezwengeld door wederkerige haat, maar kan door liefde worden overwonnen.
T1 Wanneer iemand ervaart dat hij gehaat wordt, dan zal dat bij hem, voor die persoon, haatgevoelens opwekken of al bestaande haataffecten aanzwengelen.
T2 Liefde kan haat uitschakelen: cf. Omnia vincit Amor (liefde overwint alles), Vergilius, Ec. 10, 69 ).
Noteer
1 Gelijksoortige affecten kunnen elkaar aanzwengelen.
2 Wanneer twee tegengestelde affecten met elkaar concurreren, dan kan de ene de andere overvleugelen op voorwaarde dat ze sterker is.
3 Even sterke affecten veroorzaken gemoedsschommelingen en maken mensen onzeker: ze dragen dus niet bij tot een evenwichtig psychisme en kunnen indolentie en inactiviteit veroorzaken. 
​44
​Odium, quod amore plane vincitur, in amorem transit; et amor propterea major est, quam si odium non praecessisset.
​Haat die door liefde volledig wordt overwonnen, gaat over in liefde. En de liefde is daarom groter dan wanneer haat er niet aan was voorafgegaan.
P  Wanneer haat volledig door liefde wordt overwonnen, muteert haat in liefde. Liefde die op die wijze ontstaat, is sterker door de haat die eraan voorafging.
T1 Haat kan door liefde worden overwonnen:
  • a) indien de haat volledig  overgaat in liefde, dan
  • b) zal die groter zijn dan in het geval er aan die liefde geen haat voorafging.
Noteer
1 Haat kan ‘overgaan’ (transire) in liefde: het gebruikte Latijnse werkwoord  geeft aan dat het hier gaat om een proces dat enige tijd in beslag kan nemen.
2 Verminderde haat (door liefde onvolledig overwonnen) impliceert een toename van het liefdesaffect. De tegengestelde affecten haat en liefde werken a.h.w. volgens het principe van communicerende vaten.
3 Volledige vervanging van haat door liefde genereert de sterkste liefdesband. 
​45
​Si quis aliquem sibi similem odio in rem sibi similem, quam amat, affectum esse imaginatur, eum odio habebit.
​Indien iemand zich verbeeldt dat iemand die op hem gelijkt, door haat wordt geaffecteerd  voor een ding dat op hem gelijkt en dat hij bemint, dan zal hij hem  haten.
P Wie zich verbeeldt dat iemand, die op hem gelijkt door haat wordt aangedaan, voor een ding dat op hem gelijkt én waarvan hij houdt, dan zal hij die haten.
T1 Iemand verbeeldt zich:
  • a) dat iemand die op hem gelijkt,
  • b) een ding dat op hem gelijkt, haatgevoelens toedraagt, dan
  • c) zal hij die persoon ook haten.
Noteer
1 Iemand die op hem gelijkt (aliquem sibi similem): het betreft hier dus een medemens.
2 Een ding dat op hem gelijkt (rem sibi similem): het betreft hier in principe elke eindige modus van het attribuut uitgebreidheid: ‘uitgebreidheid’ is dan het gemeenschappelijk element dat op hem gelijkt (rem sibi similem). We denken dan in eerste orde aan dingen, andere dan mensen,  die tot de levende natuur behoren (planten en dieren). Zie ook stelling 27.
3 Ook hier weze herhaald: het affect haat t.a.v. een ding is een affect dat zich manifesteert in verschillende graden van sterkte: niet houden van, in onvrede leven met, wrevel manifesteren over, van lichte vormen van haat tot regelrechte pathologische haatgevoelens...  
4 Maatschappelijk belang van deze stelling: verklaart mede het bestaan van maatschappelijke spanningen en tweedracht tussen mensen.
​46
​Si quis ab aliquo cujusdem classis sive nationis a sua diversae laetitia vel tristitia affectus fuerit, concomitante ejus idea, sub nomine universali classis vel nationis, tanquam causa: is non tantum illum, sed omnes ejusdem classis vel nationis amabit, vel odio habebit.
​Als iemand door blijdschap of verdriet geaffecteerd wordt door iemand van een andere stand of natie die van de zijne verschilt, samen met het algemeen begrip van die stand of natie, dan zal die niet alleen hem maar ook allen van dezelfde stand of natie beminnen of haten.
P Als iemand blijdschap of verdriet ervaart vanwege iemand die tot een andere klasse of natie behoort, en daarbij in algemene termen aan die klasse of natie denkt, dan zal die niet alleen die persoon maar ook de hele klasse of natie beminnen of haten.
T1 Het affect blijdschap of verdriet
1 kan worden veroorzaakt:
  • a) door een persoon die tot een andere stand behoort,
  • b) door een persoon die tot een andere ‘natie’ behoort en als
2 de oorzaak van die blijdschap of dat verdriet (bewust) gekoppeld wordt aan die stand of die ‘natie’, dan
3 zal dat vreugde- of verdrietaffect zich uitstrekken tot alle personen van die stand of ‘natie’.
Noteer
1 natio: mensen die door hun origine en/of hun plek van herkomst een groep vormen die van andere kan worden onderscheiden. Zo werden bijvoorbeeld in de middeleeuwse universiteiten  studenten ingedeeld in nationes (naties, groepen) op grond van taal en regionale herkomst. De Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam noemde zich in de 17de eeuw a nacao (Port., de natie).
2  Het psychologisch mechanisme dat Spinoza hier behandelt, formuleerde Vergilius als ab uno disce omnes: ken er één en je kent ze allen.
3 Spinoza lijkt in deze stelling een automatisme te suggereren. De ervaring leert dat dit niet met de werkelijkheid overeenstemt: er zijn altijd mensen die over deze materie evenwichtig en humaan denken.
4 Deze stelling heeft een groot maatschappelijk belang: ze verklaart mede het bestaan van sociale spanningen op nationaal en internationaal vlak. 
​47
​Laetitia, quae ex eo oritur, quod scilicet rem, quam odimus, destrui aut alio malo affici imaginamur, non oritur absque ulla animi tristitia.
​De vreugde die ontspruit uit een ding dat we haten (en) waarvan we veronderstellen dat het vernietigd wordt of door een ander onheil wordt getroffen, ontstaat niet zonder enige droefheid van de geest.
P Als we een ding haten en we veronderstellen dat het wordt vernietigd of aangetast, dan zal de blijdschap die we erdoor ervaren niet zonder een zweem van verdriet zijn.
T1 Dingen die we haten kunnen in de verbeelding voorgesteld worden:
  • a) als vernietigd of
  • b) als ernstig getroffen door een of ander onheil.
T2 Die verbeelding wekt blijdschap op. Maar: die blijdschap is geen loepzuivere blijdschap want ze gaat gepaard met een gevoel van droefheid.
Noteer
1 Deze stelling gaat over een affect dat in het Duits Schadenfreude genoemd wordt.
2 De droefheid kan in sterkte verschillen.
3 Spinoza stelt het droef ‘bij-affect’ als een wetmatigheid voor. Ervaringsgegevens leren ons dat dit niet klopt.
​48
​Amor et odium, ex. gr. erga Petrum, destruitur, si tristitia, quam hoc, et laetitia, quam ille involvit, ideae alterius causae jungatur; et eatenus uterque diminuitur, quatenus imaginamur Petrum non solum fuisse alterutrius causam.
​Liefde en haat, bijvoorbeeld voor Piet, worden vernietigd zo de droefheid die deze laatste (haat) meebrengt en de blijdschap die de eerste (liefde) meebrengt, verbonden worden met de idee van een andere oorzaak; en beide zullen in zo verre verminderd worden naarmate we ons verbeelden dat Piet  niet alleen de enige oorzaak is van elk van beide.
P Als we een gevoel van liefde of haat  voor iemand koesteren, dan kunnen die worden vernietigd als de gevoelens van blijdschap en verdriet die respectievelijk met beide gepaard gaan, met een andere oorzaak worden verbonden. De gevoelens zullen des te meer verminderen naarmate we ons voorstellen dat die persoon er niet de enige oorzaak van is.
T1 Liefde en haat voor een persoon (Piet) gaan gepaard met een bijkomend affect:
  • a) haat sluit droefheid in, liefde sluit blijdschap in;
  • b) wordt de oorzaak van deze beide affecten in de verbeelding verbonden met een andere oorzaak dan eerst gedacht (niet alleen Piet), dan
  • c) wordt de liefde of de haat voor die persoon (= Piet) vernietigd.
T2 liefde en haat kunnen worden afgezwakt:
  • a) als we ons verbeelden dat
  • b) Piet er niet de enige oorzaak  van is.
Noteer
Net als bij communicerende vaten stroomt het  kwantum van het verminderd affect in de richting van de andere oorzaak (niet alleen Piet).
​49
​Amor et odium erga rem, quam liberam esse imaginamur, major ex pari causa uterque debet esse, quam erga necessariam.
​Liefde en haat voor een ding dat wij ons verbeelden vrij te zijn, moeten, bij gelijke oorzaak, in ieder van beide groter zijn, dan voor een noodzakelijk ding.
P De affecten liefde en haat voor een ding waarvan we denken dat het vrij is, moet bij gelijke oorzaak, in elk van beide gevallen groter zijn wanneer het een ding betreft dat noodzakelijk gedetermineerd is.
T1 Dingen kunnen in onze verbeelding gedacht worden als vrij of als noodzakelijk:
  • a) een ding-modus kunnen we ons verbeelden als vrij wanneer die niet afhankelijk is van een ander en in vrijheid optreedt in de interactie met andere modi;
  • b) een ding-modus kunnen we ons verbeelden als noodzakelijk, d.w.z. als onderworpen aan eeuwige wetmatigheden die het determineren.
T2  In deze stelling gaat het over  ‘verbeelde’ vrijheid en noodzakelijkheid, d.w.z. niet rationele voorstellingen van de werkelijkheid die anders kan zijn.
Noteer
1 In de realiteit bestaat er slechts één enkel en uniek vrij ding, namelijk de substantie, die in zichzelf is (dus niet in iets anders) en absoluut vrije oorzaak van zichzelf.
2 Mensen verbeelden zich:
  • a) vrije dingen, bv. mensen: die op grond van een vermeende (= ingebeelde) vrije wil denken en handelen;
  • b) onvrije dingen: al wat niet beschikt over een ’vrije wil’ en onderworpen is aan natuurwettelijke noodzakelijkheid.
3 Gebruik maken van ‘vrije wil’ vergt, zo menen mensen, een wilsakte en een opzet (een finaliteit). Dat  genereert sterkere affecten dan wanneer die niet aanwezig zijn en iets louter ‘mechanisch’ gebeurt, los van wil en opzet.
​50
​Res quaecunque potest esse per accidens spei aut metus causa.
​Elk ding kan door toeval oorzaak zijn van hoop of vrees.
P Door omstandigheden kan een ding aanleiding geven tot hoop of vrees.
T1 (...) ‘door toeval’ (per accidens): omdat Spinoza het ‘toeval’ niet accepteert, kan de uitdrukking het best worden begrepen als ‘door omstandigheden’.
T2 Alle dingen kunnen door omstandigheden:
  • a) het affect hoop of
  • b) het affect vrees veroorzaken.
Noteer
1 ‘Dingen’: ook hier in de betekenis die Spinoza aan dit woord geeft: mensen én dingen.
2 De omstandigheden (accidens): vormen een oorzaak die niet in het wezen van het ding besloten ligt. De oorzaak van hoop of vrees wordt dus gegenereerd door een bijkomend element dat zowel verband kan houden met het ding zelf als met de contextualiteit.
​51
​Diversi homines ab uno eodemque objecto diversimode affici possunt, et unus idemque homo ab uno, eodemque objecto potest diversis temporibus diversimode affici.
​Verschillende mensen kunnen op verschillende wijzen door een en hetzelfde object worden geaffecteerd en een en dezelfde mens kan door een en hetzelfde object op verschillende momenten op verschillende wijze worden geaffecteerd.
P Eenzelfde object kan verschillende mensen op verschillende wijze aandoen net als eenzelfde mens door het zelfde object op verschillende momenten op een verschillende wijze worden aangedaan.
T1 Een en hetzelfde object kan:
  • a) op uiteenlopende wijze,
  • b) verschillende mensen affecteren (aandoen, beroeren).
2 Een en dezelfde mens kan door een en hetzelfde object:
  • a) op verschillende momenten (tijdstippen),
  • b) op verschillende wijze geaffecteerd (aangedaan, beroerd) worden.
Noteer
Hier wordt de relativiteit van affecten t.a.v. personen (= individuele menselijke modi) en t.a.v. de tijd geponeerd, dat betekent een afzwakking van het determinatie-beginsel.
​52
​Objectum, quod simul cum aliis antea vidimus, vel quod nihil habere imaginamur, nisi quod commune est pluribus, non tamdiu contemplabimur, ac illud, quod aliquid singulare habere imaginamur.
​Een object dat we eerder samen met andere hebben gezien, of waarvan we ons verbeelden dat het niets heeft tenzij wat gemeen is aan de meeste (andere), beschouwen we niet zolang als datgene waarvan we ons verbeelden dat het iets bijzonders heeft.
P Als we een object ooit eens zagen samen met andere, en waarvan we ons verbeelden dat het alleen maar gemeenschappelijke kentrekken heeft met de meeste andere, beschouwen we het korter dan andere waarvan we ons verbeelden dat ze bijzonder zijn.
T1 Objecten:
  • a) die we eerder zagen met andere of waarvan we ons verbeelden dat ze niets bijzonders hebben (= niets dat de meeste andere objecten ook niet hebben), die houden minder lang onze aandacht vast dan:
  • b) objecten waarvan we ons verbeelden dat ze bijzonder zijn (= eigenschappen bezitten die andere niet hebben).
Noteer
1 Aandacht kent verschillende graden van sterkte: van zwak over sterk naar geconcentreerd.
2 De scherpste vorm van aandacht wordt gegenereerd door:
  • het afzonderlijke: dat wat nooit eerder gezien is in samenhang met andere;
  • dat wat in samenhang wordt gezien maar opvalt als bijzonder;
  • het ongewone: dat wat ons bijzonder lijkt of zeldzaam is en nooit eerder in samenhang of afzonderlijk werd gezien.
​53
​Cum mens se ipsam, suamque agendi potentiam contemplatur, laetatur; et eo magis, quo se, suamque agendi potentiam distinctius imaginatur.
​Als de geest zichzelf en zijn kracht om te handelen aanschouwt, dan wordt hij blij, en des te meer als hij zichzelf en zijn kracht om te handelen duidelijker verbeeldt.
P Introspectieve schouwing van eigen kracht tot handelen, leidt tot blijdschap en die zal groter zijn naarmate de verbeelding daaromtrent preciezer en duidelijker is.
T1 De geest kan zichzelf beschouwen, d.w.z. zich bewust worden van zijn werking:
  • a) reflecteert de geest over zijn daadkracht, dan wordt hij blij;
  • b) die blijheid neemt toe als de geest zichzelf en zijn daadkracht scherper, meer genuanceerd verbeeldt.
Noteer
1 De geest die over zichzelf nadenkt = een meta-reflexieve geest, d.w.z. een geest die introspectie beoefent, over zichzelf nadenkt.
2 Zelfreflectie genereert blijdschap, die kan toenemen naarmate ze meer diepgang heeft en zo nauwkeuriger en meer genuanceerd wordt.
​54
​Mens ea tantum  imaginari conatur, quae ipsius agendi potentiam ponunt.
​De geest spant zich in om slechts dat voor te stellen wat zijn kracht tot handelen bevestigt.
​P De geest probeert zich precies dat te verbeelden wat zijn daadkracht bevestigt.
T Voorstellingen van de geest (dus ook de mens) zijn allereerst gericht op alles wat zijn daadkracht kan bevestigen.
De geest (dus ook de mens) is uit op zelfbevestiging, daadkracht draagt daartoe bij en vermeerdert het vreugde-kwantum.
​55
​Cum mens suam impotentiam imaginatur, eo ipso contristatur.
​Als de geest zich zijn onmacht verbeeld, dan wordt hij daardoor bedroefd.
P De geest die zich inbeeldt dat hij onmachtig is, wordt droef.
T Telkens de geest zich inbeeldt dat hij in iets tekort schiet, onvoldoende kracht opbrengt, dan veroorzaakt dit op slag droefheid.
Noteer
1 De geest is uit op zelfbevestiging (vorige stelling) maar dat wil niet altijd even goed lukken. Het louter verbeelden van die onmacht wekt neerslachtigheid op.
2 Al wat afbreuk doet aan die zelfbevestiging, tast de conatus aan en vermindert het vreugde-kwantum.
​56
​Laetitiae, tristitiae et cupiditatis, et consequenter uniuscujusque affectus, qui ex his componitur, ut animi fluctuationis, vel qui ab his derivatur, nempe amoris, odii, spei, metus, etc., tot species dantur, quot sunt species objectorum a quibus afficimur.
​Van blijdschap, droefheid en begeerte, en bijgevolg van gelijk welk affect dat door deze is samengesteld (zoals zielsfluctuaties) of van affecten die uit deze worden afgeleid (namelijk liefde, hoop, vrees enz.), bestaan zoveel soorten als er soorten voorwerpen zijn door dewelke wij geaffecteerd worden.
T1 De affecten blijdschap, droefheid, begeerte kunnen elementen zijn van andere affecten:
  • a) die oorzaak zijn van geestelijke verwarring (animi fluctuationes)  onzekerheid, droefheid, enz..
  • b) afgeleid worden uit vreugde, droefheid of begeerte, zoals haat, hoop, vrees enz.
T2 Van deze beide categorieën, (a) en b), bestaan er evenveel soorten als er voorwerpen zijn die aandoeningen (= affecten) veroorzaken.
T3 Vreugde, droefheid en begeerte bestaan in evenveel soorten als er voorwerpen zijn die aandoeningen (= affecten) veroorzaken.
Noteer
1 Vreugde, droefheid en begeerte zijn generieke aandoeningen.
2 Concrete aandoeningen kunnen dus samengesteld zijn uit die ‘basisaffecten’.
3 Concrete aandoeningen kunnen ook  afgeleid zijn uit die basisaandoeningen (haat, hoop vrees).
4 Zowel van de basisaandoeningen als van hun combinaties en hun afgeleiden, zijn er evenveel soorten als er soorten objecten zijn die aandoeningen genereren.
5 Deze stelling stelt dat het kwantum affecten gelijk is aan het kwantum objecten dat ons kan beroeren. 
​57
​Quilibet uniuscujusque individui affectus ab affectu alterius tantum discrepat, quantum essentia unius ab essentia alterius differt.
​Gelijk welk affect van om het even welk individu verschilt zoveel van een ander (individu)  als de essentie van het ene (individu) verschilt van de essentie van het ander.
T1 Een en hetzelfde affect verschilt van individu tot individu (bijvoorbeeld van mens tot mens), net als
T2 de essentie verschilt van individu tot individu (bijvoorbeeld van mens tot mens).
Noteer
1 Het spectrum affecten is uitermate  gevarieerd en een functie van:
  • a) de objecten die ons kunnen affecteren,
  • b) de individuele geaardheid van de ziel die door die objecten wordt aangedaan.
2 Deze stelling leert ons dat aandoeningen strikt individuele gewaarwordingen zijn.
3 Een ‘individu’ is voor Spinoza een geheel van samenwerkende elementen. Zo is bijvoorbeeld de mens een zeer complex samenstel van individuen (= organen). 
4 Elk individu is een specifieke eindige modus.
5 Elk individu ervaart een aandoening op geheel eigen wijze, overeenkomstig zijn eigen wezen (= zijn essentia).
​58
​Praeter laetitiam et cupiditatem, quae passiones sunt, alii laetitiae et cupiditatis affectus dantur, qui ad nos, quatenus agimus, referentur.
​Behalve blijdschap en begeerte, die passies zijn, bestaan er andere affecten van blijdschap en begeerte die ons betreffen, in zover we handelen.
P Blijdschap en begeerte manifesteren zich als passies, maar er bestaan ook affecten van blijdschap en begeerte die ons ‘handelend’ maken.
T1 Blijdschap en begeerte zijn affecten die ons passief maken (= afhankelijk van iets buiten onszelf): precies daarom zijn het  passies.
T2 Blijdschap en begeerte omvatten nog andere aandoeningen (affecten), die ons  ‘handelend’ maken (= vrij maken van externe invloed): precies daarom zijn het acties. 
Noteer
Hier wordt dus een onderscheid gemaakt tussen:
  • a) vreugde en begeerte als passieve aandoeningen (passiones = wat lijdzaam wordt ondergaan), en
  • b) vreugde en begeerte als actieve aandoeningen die ons (in Spinozistische zin) tot handelende mensen maakt.
​59
​Inter omnes affectus, qui ad mentem, quatenus agit, referentur, nulli sunt, quam qui ad laetitiam vel cupiditatem referentur.
​Onder alle affecten die  betrekking hebben op de geest, voor zover die handelt, zijn er geen andere dan die op blijdschap of begeerte  betrekking hebben.
​P Affecten die betrekking hebben op de geest die handelt zijn uitsluitend blijdschap of begeerte.
T Alle aandoeningen die de geest ‘handelend’ maakt, zijn uitsluitend te herleiden tot twee basisaffecten, namelijk blijdschap of begeerte (= conatus).
Noteer
Droefheid blijft hier buiten beschouwing: dit is altijd een passio, een passief affect en altijd te vermijden omdat het een conatus-vernietiger is.

Deel I - Deel II - Deel IV - Deel V