Nieuwe vertaling Spinoza's TTP

Spinoza: Theologisch-staatkundige verhandeling, uit het Latijn vertaald en toegelicht door Karel D’huyvetters, deel 1 Vertaling, 304 blz., deel 2 Toelichting, 504 blz., Bibliotheca Spinozana Flandrica IV & V, Werchter: Uitgeverij Coriarius, 2018, softcover 17 x 24 cm.
 
In januari 1670, beweert Steven Nadler met stelligheid (1) - maar het kan evengoed 1669 zijn geweest - verscheen in Amsterdam een boek. Niet zomaar een boek want het ging om de tweede publicatie van Benedictus Spinoza (1632-1677) het Tractatus Theologico-politicus (verder vermeld als TTP). Auteur en uitgever hadden hun voorzorgen genomen. Om de calvinistische predikanten in Amsterdam en elders in Holland te misleiden, werd op de titelpagina een fictieve uitgever vermeld en de naam van de auteur ‘vergeten’. Ze kenden hun pappenheimers maar al te goed: het duurde geen vier maanden of de eerste negatieve reacties uit hervormde hoek waren een feit. In juli 1674 werd door een vonnis van het Hof van Holland het boek uiteindelijk verboden ‘om te voorkomen dat dit schadelijk gif zich verspreidt’... De schrik zat er goed in: Spinoza gaf aan zijn vriend-vertaler Hendrik Glazemaker, van Vlaamse origine overigens, geen toestemming om het werk in het Nederlands te vertalen.
​
Misleidende titel
Glazemakers vertaling verscheen eerst in 1693, meer dan vijftien jaar na Spinoza’s voortijdig overlijden. De naam van auteur en vertaler werden alweer niet vermeld, de uitgever werd verzonnen en het boek kreeg bovendien een misleidende hoofdtitel mee:

---

Glazemakers eerste vertaling van het Theologisch-politiek traktaat van 1693. Ex libris W. Schuermans.

De rechtzinnige Theologant, of godgeleerde staatkundige verhandelinge
 uit het Latijn vertaalt
 Te Hamburg
 By Henricus Koenraad.
 MDCXCIII
Het Theologisch-politiek traktaat van Spinoza neemt in zijn (beperkt en grotendeels onvoltooid) oeuvre een sleutelpositie in. Spinoza-lezers die dit traktaat in moerstaal wilden lezen konden tot voor kort alleen terecht bij de vertaling van classicus F. Akkerman (2). Die wordt immers nog steeds in de boekhandel aangeboden. De oudere vertaling van de hand van Spinoza-kenner Wim Klever (3) is alleen nog maar antiquarisch te vinden.
Nu is er een nieuwe vertaling beschikbaar. Ze is van de hand van de Vlaamse Spinoza-vertaler Karel D’huyvetters. Die vertaalde eerder ook al de Ethica. Hij publiceert zijn vertalingen in eigen beheer en onder de vlag van Uitgeverij Coriarius, die hijzelf oprichtte. Zijn Spinoza-publicaties bracht hij onder in een reeks die de feestelijke titel Bibliotheca Spinozana Flandrica meekreeg. De TTP en de commentaarband zijn hiervan deel IV en V. In Vlaanderen een unieke onderneming die niet snel zal worden geëvenaard.

De auteur prijst zijn TTP-vertaling als volgt aan:

---

‘Spinoza’s Theologisch-staatkundige verhandeling is de vroegste diepgaande filosofische weerlegging van openbaringsgodsdiensten zoals het jodendom, het christendom en de islam en een op alle vlakken overtuigende afwijzing van elke vorm van theocratie en klerikalisme, en precies daardoor een radicale verdediging van de democratie en de vrijheid van mening. Sinds haar publicatie is ze steeds door kerkelijke en burgerlijke instanties verketterd, veroordeeld en verboden. De clandestiene verspreiding ervan heeft echter in belangrijke mate bijgedragen tot het erudiete libertinisme in de 18de eeuw, en tot de ontwikkeling van het vrije denken en de Verlichting. Sindsdien is het een eminente beklijvende inspiratiebron gebleven voor alle personen die zich willen bevrijden van religieuze vooroordelen en streven naar een democratische samenleving die uitsluitend gebaseerd is op universele menselijke waarden.‘

De lezer weet uit welk vaatje de vertaler zijn commentaar zal tappen. Dat is van belang, want er zijn er verschillende... De lezer die aan de lectuur van de TTP begint, dient te weten dat het een polyinterpretabel filosofisch boek is dat bijgevolg op meer dan één manier kan worden gelezen en begrepen. Zeer recent interpreteerde de Canadees Carlos Fraenkel, een academische Spinoza-commentator, de TTP als een poging van Spinoza om het christendom in een nieuw kleedje te steken... (4)

​Kwaaie stiel
Wie Spinoza niet in de originele taal kan lezen, moet noodgedwongen een beroep doen op vertalingen. Wie van een anderstalig boek reeds een vertaalde versie in zijn bibliotheek heeft, voelt zich meestal niet geneigd om een tweede vertaling aan te schaffen. Dat is een houding die ik begrijp, maar die ik vast niet kan aanbevelen aan wie met enige diepgang een filosofische tekst wil benaderen die in een taal is geschreven die men niet (of niet voldoende) beheerst. In dat geval is kritische lectuur en consultatie van meerdere vertalingen geen luxe. En wel om volgende redenen:

1. Elke vertaling is gesteld in de persoonlijke taal van de vertaler, in zijn stijl, met zijn vertaalkeuzes. Een vertaling kan daarom worden beschouwd als een hoogst persoonlijke en unieke vertolking van het origineel, niet meer en ook niet minder.
2. Wie twee of meer vertalingen naast elkaar gebruikt kan via de vertaalversies de originele tekst dichter op de hielen zitten.

Vertalen is een kwaaie stiel. Auteurs van het kaliber Spinoza vertalen, is dat mogelijk nog meer. Het is daarom altijd makkelijk en ook nogal goedkoop om vanaf de zijlijn oordelen te vellen of kritiek te spuien op het vertaalwerk van anderen. Er wordt té licht voorbijgegaan aan de arbeid die moet geleverd om tot een afgewerkt werkstuk te komen. Trouwens: een vertaler die zonder vertaalzonden is, mag alvast de eerste steen werpen. Daarom is het passend vertalers van taaie teksten als de Ethica en het Theologisch-politiek traktaat alle lof toe te zwaaien.
Wie Latijn kent, kan een vertaling confronteren met het origineel en zo misschien nieuwe betekenislagen ontdekken, mitsgaders vertaalfouten en twijfelachtige vertaalinterpretaties op het spoor komen. De waarde van een vertaling zal voor hem al snel duidelijk worden door het gebruik.
 
En wat te denken van de commentaarband?
De commentaarband van de TTP telt 502 bladzijden is nog uitgebreider dan die van de Ethica, 431 blz. In die commentaarbanden doet de auteur dus uitvoerig verslag over zijn lectuur en over de beschouwingen die hij eraan vastknoopt. Door die wijdlopigheid wordt onvermijdelijk meer dan eens het eng betekeniskader van de originele tekst verlaten, de essentie ervan gemarginaliseerd of soms zelfs over het hoofd gezien.
De Ethica-commentaar kreeg een register mee, de TTP-commentaar niet, wat het gebruikscomfort vermindert. Evenmin als zijn Ethica-vertaling bevat deze vertaling van D’huyvetters een inleidend hoofdstuk en ontbreekt ook hier een bibliografie met gebruikte literatuur. Tot slot nog dit: weinig zinvol is de transliteratie van de Hebreeuwse teksten van de TTP: niet alleen verliest Spinoza’s geschrift daardoor aan joodse kleur en is het zinloos een tekst in transliteratie lezen die men niet begrijpt. Bovendien mag aangenomen dat wie met die omzetting aan de slag kan, dat normaliter ook kan met het Hebreeuwse alfabet.
Die manco’s beletten mij niet tot het besluit te komen dat Spinoza-liefhebbers deze nieuwe vertaling zeker in huis moeten halen.
Gebruikt in samenklank met andere edities is deze editie een uitstekende uitvalsbasis om te komen tot een eigen interpretatie van dit monumentale boek van Benedictus de Spinoza, vir doctissimus & humanissimus.
 ____
(1) Steven Nadler, A book forged in hell, Princeton University Press, 2011, paperback printing 2014, blz.2.
(2) Spinoza, Theologisch-politiek traktaat, uit het Latijn vertaald, ingeleid en van verklarende aantekeningen voorzien door F. Akkerman, Amsterdam, 1997, 548 blz.
(3) Definitie van het Christendom. Tractatus Theologico-politicus opnieuw vertaald en toegelicht door Wim Klever; Eburon, Delft, 1999.
(4) Carlos Fraenkel, Spinoza’s philosophy of religion, in The Oxford handbook of Spinoza, ed. Michael Della Rocca, Oxford University Press, 2018, blz.377.

---

Wie zijn ‘Bibliotheca’ wil aanvullen kan het tweedelige werk bestellen bij:
Uitgeverij Coriarius: uitgeverij@coriarius.be
Verkoopprijs voor de twee delen samen, die niet afzonderlijk verkocht worden,
verzendkosten inbegrepen: België € 36, Nederland € 38.
bankrekening BE40 9731 6405 9063
 
Bibliotheca Spinozana Flandrica wil de belangrijkste werken van Spinoza evenals recente Spinoza-studies in het Nederlands toegankelijk maken voor een breed publiek. Uitgeverij Coriarius publiceert deze werken zonder winstoogmerk.
 
Uitgeverij Coriarius, Hogeweg 78, 3118 Werchter ) +32.486.273784 
bankrekening BE40 9731 6405 9063

---

---