Nederlandstalige Spinoza-lezers weten het: de Nederlandse uitgeverij de Wereldbibliotheek heeft een zwak voor Baruch de Spinoza. Sinds haar ontstaan in het begin van vorige eeuw, publiceerde ze heel wat werk van en over de grootste filosoof der Lage Landen.  Hoe dat verhaal begon, vertel ik kort hieronder. Maar eerst iets over de stichter van die uitgeverij, Leo Simons (1862-1932).
AfbeeldingLeo Simons (tekening van H. Hana)
Hij was een telg uit een vrijzinnig joods gezin en werd in 1862 in Den Haag geboren. Na het voltooien van literaire studies in Leiden in 1884 verwierf hij bekendheid als journalist en toneelcriticus. In 1905 richtte Leo Simons de Maatschappij voor goede en goedkope lectuur op. De edities van die Maatschappij verschenen onder de naam Wereldbibliotheek. Zo is de uitgeverij in Nederland en Vlaanderen bekend geworden. Simons streefde ernaar voor een breed publiek, arbeiders in de eerste plaats, werken te publiceren uit de klassieke wereldletteren, maar ook originele Nederlandstalige literatuur, toneel, kinderboeken en populair-wetenschappelijke lectuur. Uitgever Leo Simons was de Groot-Nederlandse gedachte toegedaan en bevriend met de Antwerpse stadsbibliothecaris, Emmanuel de Bom (+1953). Dat is de reden waarom hij heel wat Vlaamse auteurs in zijn fonds opnam. Vooral in de eerste decennia 
van haar bestaan stimuleerde de Wereldbibliotheek het culturele leven en de leescultuur in Vlaanderen: een ware editie-triomf was De Witte van Ernest Claes. Toen de uitgeverij 25 jaar bestond in 1930, waren er 968 titels uitgegeven en bedroeg de totale oplage 4.929.700 exemplaren! De Universiteit van Amsterdam verleende Leo Simons in april 1932 kort voor zijn overlijden op 11 juni van dat jaar, een welverdiend eredoctoraat.
AfbeeldingJhr. N. van Suchtelen (Pam G. Rueter,1938)
In 1913 werd de dichter Nico van Suchtelen aangesteld als directiesecretaris van de Wereldbibliotheek. Van Suchtelen (1878-1949) werd als jonkheer geboren in een Nederlands adellijk geslacht. Hij studeerde chemie, sociologie en economie in Amsterdam, nadien psychologie en filosofie in Zürich en promoveerde in 1911 in de staatswetenschappen in Amsterdam. Een hooggeleerde man mag je wel zeggen. Hij schreef essays, romans en gedichten en ontwikkelde zich tot een verdienstelijk vertaler van o.a. Dante, Goethe en Shakespeare. Van Suchtelen stond in het eerste kwart van de 20ste eeuw nog onder invloed van de Tachtigers die, als bekend, Spinoza hoog in het vaandel droegen: de Tachtiger Herman Gorter, dichter van ‘Mei, een gedicht’ vertaalde Spinoza’s Ethica. Jonkheer van Suchtelen ontwikkelde als scholier reeds een grote belangstelling voor onze filosoof: het zou een levenslange vriendschap worden en resulteren in twee Spinoza-boeken, zijn Ethica-vertaling van 1915 en Benedictus de Spinoza, Wijsgerige fragmenten (1932), beide ondergebracht in de Wereldbibliotheek. Als dichter en literator is van Suchtelen totaal vergeten, maar niet door zijn kleindochter Esther Blom, die zijn biografie publiceerde: De vlam van het menselijk denken (Wereldbibliotheek, 1999).
Nico van Suchtelen werd in 1925 mededirecteur van de Wereldbibliotheek en uiteindelijk van 1930 tot 1948 Leo Simons’ opvolger. Het is van Suchtelen die Spinoza in 1915 bij de Wereldbibliotheek over de drempel trok. Hij is er sedertdien niet meer weg geweest. De lijst Spinoza-edities van die uitgeverij is lang: vertalingen van zijn hoofdwerken, studies en niet te vergeten het mooiste en grappigste Spinoza-boek dat ik ken: Spinoza’s Achtbaan (Bundervoet & Pfaeltzer, s.d.). Op dit ogenblik bereidt de uitgeverij een nieuwe Spinoza-publicatie voor: een boek van Dr. Paul Juffermans, die de leden van het Spinozahuis in Rijnsburg goed kennen. Hij zal de lezer in dat nieuwe boek uitleggen waarom hij Spinoza MOET lezen en, voeg ik eraan toe, vooral moet HERLEZEN.​​
AfbeeldingHerman Gorter (Thérèse Schwartze?)
Tot slot wil ik van Suchtelens Ethica-vertaling even onder de loep leggen. Hij publiceerde die in 1915 en ze was de vierde in onze taal, die van 1677 niet meegerekend. De eerste, een ‘dichterlijk-bevlogen’ vertaling, was die van Herman Gorter (1895), de tweede, een meer ‘wetenschappelijke’, was die van Spinoza-pionier Willem Meijer (1898). Dan volgde een derde, die van J.C. Logemann (1902), die geen succes kende en nooit werd heruitgegeven. Maar de vierde, de van Suchtelen-vertaling, was een uitgevers-succes: er verschenen zowaar vijf edities en bovendien wordt Nico’s vertaling nu nog altijd gelezen, zij het in een gemoderniseerde versie, bezorgd door zijn zoon Guido van Suchtelen. Ook die ‘gemoderniseerde’ editie werd meermaals heruitgegeven en is nog steeds in de handel: een ‘schot in de roos van Spinoza’!

Om de lezer een idee te geven van de ‘vertaalstijl’ van de twee dichters, hieronder beider versie van E II, st. 7, Spinoza’s ‘parallellen-theorema’, door commentatoren zo genoemd, zij het niet geheel accuraat, sed hic non locus...
               Vertaling van Herman Gorter (1895)
​       Vertaling van Nico van Suchtelen (1915)
​Stelling VII.
De orde en verbinding der gedachten is dezelfde, als de orde en verbinding der dingen.
Stelling VII
De orde en het verband der voorstellingen zijn dezelfde als de orde en het verband der dingen.
​Bewijs
Het blijkt uit ax. 4 van deel 1. Want de gedachte van welk veroorzaakte ook, hangt af van de kennis der oorzaak, waarvan het de uitwerking is.
Bewijs.
Dit blijkt uit Ax. IV Deel I. Want de voorstelling van elk veroorzaakt ding hangt af van de kennis der oorzaak waarvan het een uitvloeisel is.
Gevolgtrekking.
Hieruit volgt, dat de macht van denken van God gelijk is aan zijne werkelijke macht van handelen. Dit is, al wat uit de oneindige natuur van God volgt formeel, dat alles volgt uit de gedachte van God in dezelfde orde en dezelfde verbinding in God objectief. 
Gevolg:
Hieruit volgt dat Gods vermogen tot Denken gelijk is aan zijn vermogen om feitelijk te handelen. Dat wil zeggen: al wat formeel (in werkelijkheid) uit den oneindigen aard Gods voortvloeit, dit alles volgt in God ook objectief uit Gods voorstelling in dezelfde orde en in hetzelfde verband.
Aantekening
Hier, voordat wij verder voortgaan, moeten wij dat in het geheugen terugroepen, wat wij boven hebben aangetoond; namelijk dat alwat door een oneindig verstand kan waargenomen worden als het wezen der substantie uitmakende, dit alles tot slechts ene éénige substantie behoort, en bijgevolg, dat de denkende substantie en de uitgebreide substantie ééne en dezelfde substantie is, die nu onder dit, dan onder dat attribuut wordt begrepen. Zoo is ook ene wijze van uitgebreidheid en de gedachte van die uitgebreidheid één en hetzelfde ding, maar op twee wijzen uitgedrukt; wat sommige der Hebreeërs als door een nevel schijnen gezien te hebben, die namelijk stellen, dat God, Gods’ begrip, en de dingen door hem begrepen, één en hetzelfde zijn. Bijv. een cirkel In de natuur bestaande, en de gedachte van den bestaande cirkel, die ook in God is, is één en hetzelfde ding,  dat door verschillende attributen wordt uitgelegd; en daarom, hetzij wij de natuur onder het attribuut van uitgebreidheid, hetzij onder het attribuut van gedachte, hetzij onder een ander, welk ook, begrijpen, zullen wij één en dezelfde orde, of één en dezelfde verbinding van oorzaken, dit is dezelfde dingen, elkander vinden volgen. En om geen andere reden heb ik gezegd, dat God de oorzaak is der gedachte bijv. van den cirkel voor zoover slechts als hij een denkend ding is, en van den cirkel voor zoover slechts hij een uitgebreid ding is, dan omdat het formele zijn van de gedachte van den cirkel niet dan door eene andere wijze van denken, als naaste oorzaak, en die wederom door een andere, en zoo in het oneindig, kan waargenomen worden; zoodat, zolang de dingen als wijzen van denken worden beschouwd, wij de orde van de geheele Natuur, of de verbinding der oorzaken, door het attribuut van gedachte alleen moeten uitleggen; en voor zoover zij als wijzen van uitgebreidheid beschouwd worden, moet ook de orde van de geheele Natuur  door het attribuut van uitgebreidheid alleen uitgelegd worden, en hetzelfde versta ik aangaande andere attributen.  Waarom van de dingen, zooals zij in zich zijn, God in waarheid de oorzaak is, voor zover hij bestaat uit oneindige attributen; en voor het oogenblik kan ik dit niet helderder uitleggen.
Opmerking
​Alvorens verder te gaan moeten wij ons hier in herinnering roepen wat wij hierboven aantoonden, nl. dat al wat door een oneindig verstand kan worden begrepen als uitmakende het wezen eener substantie, slechts behoort tot één enkele substantie en dat bijgevolg de denkende substantie en de uitgebreide substantie één en dezelfde substantie zijn, welke nu eens als zich openbarende in dit, dan weder als zich openbarende In het andere attribuut beschouwd wordt. Zoo zijn ook een bestaanswijze der Uitgebreidheid en de voorstelling dier bestaanswijze een en hetzelfde, slechts op twee manieren uitgedrukt; hetgeen reeds sommigen Hebraeën als in een nevel schijnt te hebben voorgezweefd, waar zij namelijk beweren dat God, Gods verstand en de door hem begrepen dingen één en hetzelfde zijn.  Een in werkelijkheid bestaande cirkel bijvoorbeeld en de voorstelling van dien bestaanden cirkel, welke eveneens in God is, zijn één en dezelfde zaak, welke zich in twee verschillende attributen openbaart. Derhalve, of wij de Natuur onder het attribuut der Uitgebreidheid, onder dat van het Denken, dan wel onder eenig ander attribuut beschouwen, steeds zullen wij één en dezelfde orde, één en hetzelfde oorzakelijk verband vinden d.w.z. dezelfde zaken op elkaar zien volgen. Om geen andere reden ook heb ik gezegd dat God de oorzaak is der voorstelling van bijvoorbeeld een cirkel, alleen voorzoover hij een denkend iets is, van den cirkel zelf echter voorzoover hij een uitgebreid iets is, dan wijl het werkelijke zijn der voorstelling van den cirkel slechts met behulp van een andere denkwijziging als naaste oorzaak, en deze wederom door behulp van een andere en zoo tot In het oneindige, kan worden begrepen. Zoodat, zolang wij de dingen als denkwijzigingen beschouwen, wij ook de orde der geheele Natuur, ofwel de aaneenschakeling der oorzaken, alleen door het attribuut van het Denken moeten verklaren; terwijl voorzoover zij als bestaanswijzen der Uitgebreidheid beschouwd worden, ook de orde der geheele Natuur uitsluitend met behulp van het attribuut der Uitgebreidheid verklaard moet worden. Hetzelfde geldt van de overige attributen. Daarom is God van de dingen, zooals zij op zichzelf zijn, eigenlijk alleen de oorzaak voorzoover hij uit oneindig vele attributen bestaat. Voor het oogenblik kan ik dit echter niet duidelijker uiteen zetten.
De lezer zal het hebben gemerkt: met de vertaling van Suchtelen kan je de vertaling van Gorter (beter) begrijpen... een concreet bewijs van mijn stelling:
Caute homo unius translationis!
Opgepast voor de kerel die zweert bij één vertaling!
Willy Schuermans
09.10.2023
Terug naar overzicht