|
TRACTATUS THEOLOGICO-POLITICUS,
|
Capita selecta (1)
(vertaald door W. Schuermans)
Praefatio - Vooraf
Samenvatting § 1-5
Mensen worden geestelijk onzeker door de onvoorspelbaarheid van het leven en het lot. Om die reden vervallen ze makkelijk tot (bij)geloof. Het verlangen naar onzekere dingen en angst drijven hen naar religie en eredienst. Alle mensen zijn vatbaar voor angst. Angst is de belangrijkste oorzaak van menselijk (bij)geloof. Dat bijgeloof is veranderlijk en daarom een maatschappelijk gevaar...
Mensen worden geestelijk onzeker door de onvoorspelbaarheid van het leven en het lot. Om die reden vervallen ze makkelijk tot (bij)geloof. Het verlangen naar onzekere dingen en angst drijven hen naar religie en eredienst. Alle mensen zijn vatbaar voor angst. Angst is de belangrijkste oorzaak van menselijk (bij)geloof. Dat bijgeloof is veranderlijk en daarom een maatschappelijk gevaar...
|
6 Hoc ergo malum ut vitaretur, ingens studium adhibitum est ad religionem veram, aut vanam cultu, et apparatu ita adornandum, ut omni momento gravior haberetur, summaque observantia ab omnibus semper coleretur, quod quidem Turcis faelicissime cessit, qui etiam disputare nefas habent, et judicium uniuscujusque tot praejudiciis occupant, ut nullum in mente locum sanae rationi, ne ad dubitandum quidem, relinquant.
|
6 Om nu dit kwaad te vermijden, heeft men zich geweldig ingespannen om de ware godsdienst, of een flut-cultus, met pracht en praal van eredienst te omkleden, zodat die te allen tijde gewichtiger overkomt en met de grootste discipline door allen wordt nagevolgd. Het zijn de Turken die hierin koplopers zijn: bij hen wordt het als zonde beschouwd om te discuteren. Op het oordeel van eenieder wordt met zoveel vooroordeel beslag gelegd, dat er in de geest geen ruimte meer overblijft voor het gezond verstand en zelfs niet voor twijfel.
|
Samenvatting § 7-8
In de Republiek der (Zeven) Verenigde Nederlanden, waar (meer) vrijheid heerst, verwekken dergelijke pogingen onlusten. Het loont de moeite aan te tonen dat vrijheid (van denken) maatschappelijk nuttig is en helemaal geen hinderpaal voor vrede en vroomheid. Zo kan ook worden belet dat machthebbers het (bij)geloof gebruiken om macht en het recht van de overheid te usurperen.
In de Republiek der (Zeven) Verenigde Nederlanden, waar (meer) vrijheid heerst, verwekken dergelijke pogingen onlusten. Het loont de moeite aan te tonen dat vrijheid (van denken) maatschappelijk nuttig is en helemaal geen hinderpaal voor vrede en vroomheid. Zo kan ook worden belet dat machthebbers het (bij)geloof gebruiken om macht en het recht van de overheid te usurperen.
|
9 Miratus saepe fui, quod homines, qui se Christianam religionem profiteri jactant, hoc est, amorem, gaudium, pacem, continentiam, et erga omnes fidem, plus quam iniquo animo certarent, et acerbissimum in invicem odium quotidie exercerent, ita ut facilius ex his, quam illis fides uniuscujusque noscatur; jam dudum enim res eo pervenit, ut neminem fere, quisnam sit, num scilicet Christianus, Turca, Judaeus, vel Ethnicus, noscere possis, nisi ex corporis externo habitu, et cultu, vel quod hanc, aut illam Ecclesiam frequentat, vel denique, quod huic, aut illi opinioni addictus est, et in verba alicujus magistri jurare solet. Caeterum vita eadem omnibus est.
|
9 Het blijft me verbazen dat mensen die er prat op gaan het christelijk geloof te belijden, dat wil zeggen: liefde, vreugde, vredelievendheid, zelfbeheersing en trouw jegens eenieder, zich met meer dan gewone heftigheid bekampen en elkaar dagelijks met de bitterste haat bejegenen, zodat hun geloof makkelijker uit deze houding dan uit de genoemde deugden wordt herkend. Geruime tijd al is het zo ver gekomen, dat niemand nog weet of iemand christen is, Turk, jood of heiden, tenzij men let op uiterlijke verschijning en kleding, of op deze of gene kerk die hij frequenteert, of ten slotte, omdat hij deze of gene mening aankleeft en pleegt te zweren bij de woorden van een of andere meester. Voor het overige leiden ze allen hetzelfde leven.
|
Samenvatting § 9
Waarom heeft Spinoza dit boek geschreven? De eredienst, beweert hij, is verworden tot uiterlijk vertoon, de bedienaren van de eredienst zijn ten prooi aan hebzucht, de vrijheid van denken wordt niet gerespecteerd, de Schrift wordt niet op correcte wijze geïnterpreteerd, ziehier waarom...
Waarom heeft Spinoza dit boek geschreven? De eredienst, beweert hij, is verworden tot uiterlijk vertoon, de bedienaren van de eredienst zijn ten prooi aan hebzucht, de vrijheid van denken wordt niet gerespecteerd, de Schrift wordt niet op correcte wijze geïnterpreteerd, ziehier waarom...
|
10 (...) sedulo statui, Scripturam de novo integro et libero animo examinare, et nihil de eadem affirmare, nihilque tanquam ejus doctrinam admittere, quod ab eadem clarissime non edocerer. Hac igitur cautione Methodum Sacra volumina interpretandi concinnavi, et hac instructus quaerere ante omnia incepi, quid esset Prophetia? et qua ratione Deus sese Prophetis revelaverit? et cur hi Deo accepti fuerint? num scilicet propterea, quod de Deo et natura sublimes habuerint cogitationes? an vero propter solam pietatem?
|
10 (…) Met goede bedoelingen besloot ik de Schrift opnieuw te onderzoeken met een onbevangen en vrije geest en niets ervan te bevestigen, niets van haar lering te aanvaarden wat ik uit haar niet helder zou begrijpen. Op grond van die zorgvuldigheid heb ik een methode ontworpen om de heilige boeken te interpreteren en gewapend daarmee voor alles te onderzoeken wat profetie is en waarom God zich openbaarde via profeten? Waarom ze door God werden aanvaard? Was het misschien omdat ze over God en de natuur sublieme gedachten koesterden? Of slechts alleen omwille van hun vroomheid?
|
|
11 Postquam haec novi, facile determinare potui, Prophetarum authoritatem in iis tantum pondus habere, quae usum vitae, et veram virtutem spectant, caeterum eorum opiniones nos parum tangere. His cognitis quaesivi deinde, quid id fuerit, propter quod Hebraei Dei electi vocati fuerint ?
|
11 Toen ik dat uitgemaakt had, kon ik makkelijk tot het besluit komen dat het gezag van de profeten alleen van gewicht is in zover het levenswandel en deugd betreft. De rest van hun opvattingen raken ons allerminst. Eenmaal dit begrepen, onderzocht ik vervolgens op grond waarvan de Hebreeën beschouwd worden als uitverkoren door God.
|
Samenvatting § 12-16
Gereveleerde waarheid en rationele waarheid zijn met elkaar niet in tegenspraak. Iedereen moet het recht hebben om het geloof uit te leggen naar eigen inzicht. Het geloof van mensen moet worden beoordeeld op grond van hun handelingen, niet op grond van hun geloofsopvattingen.
Dit alles heeft politieke consequenties. Die worden vanaf Boek XIV onder de loep genomen. Mensen beschikken over het natuurlijk recht om te leven zoals zij dat wensen. Wanneer het recht op verdediging aan de staat wordt overgedragen, dan beschikt die over zoveel recht als in zijn macht ligt. Dit recht is evenwel nooit bandeloos (absolutus, absoluut). De staat van de Hebreeën is een illustratie van een staat die religie tot wettelijke plicht verheft en van een staatsmacht die ook als ‘sacrale wetgever’ optreedt.
De praefatio sluit af met een advies en een opdracht: Spinoza adviseert het volk (vulgus) het boek maar beter niet te lezen (15). Aan de overheden van de Republiek waarborgt hij dat zijn boek met goede bedoelingen is geschreven en naar zijn mening niets bevat dat in strijd is met de wetten van de Republiek, de vroomheid en de goede zeden.
Gereveleerde waarheid en rationele waarheid zijn met elkaar niet in tegenspraak. Iedereen moet het recht hebben om het geloof uit te leggen naar eigen inzicht. Het geloof van mensen moet worden beoordeeld op grond van hun handelingen, niet op grond van hun geloofsopvattingen.
Dit alles heeft politieke consequenties. Die worden vanaf Boek XIV onder de loep genomen. Mensen beschikken over het natuurlijk recht om te leven zoals zij dat wensen. Wanneer het recht op verdediging aan de staat wordt overgedragen, dan beschikt die over zoveel recht als in zijn macht ligt. Dit recht is evenwel nooit bandeloos (absolutus, absoluut). De staat van de Hebreeën is een illustratie van een staat die religie tot wettelijke plicht verheft en van een staatsmacht die ook als ‘sacrale wetgever’ optreedt.
De praefatio sluit af met een advies en een opdracht: Spinoza adviseert het volk (vulgus) het boek maar beter niet te lezen (15). Aan de overheden van de Republiek waarborgt hij dat zijn boek met goede bedoelingen is geschreven en naar zijn mening niets bevat dat in strijd is met de wetten van de Republiek, de vroomheid en de goede zeden.
Hoofdstuk 1 Over de profetie
Samenvatting
Het hoofdstuk draagt als titel De profetia, Over profetie. Spinoza definieert eerst de woorden profetie en profeet. Profetie omschrijft hij als zekere kennis die God aan iemand meedeelt. De studie van profetieën moet uitsluitend steunen op de bijbel. Het komt er nu op aan ware van onware profetieën te onderscheiden. Spinoza aanvaardt alle (ware) profetieën die in de Schrift vermeld zijn.
God richt zich op twee manieren tot de mens: via beelden of via woorden, of beide. Profeten capteren die via hun rijke verbeelding.
Het hoofdstuk draagt als titel De profetia, Over profetie. Spinoza definieert eerst de woorden profetie en profeet. Profetie omschrijft hij als zekere kennis die God aan iemand meedeelt. De studie van profetieën moet uitsluitend steunen op de bijbel. Het komt er nu op aan ware van onware profetieën te onderscheiden. Spinoza aanvaardt alle (ware) profetieën die in de Schrift vermeld zijn.
God richt zich op twee manieren tot de mens: via beelden of via woorden, of beide. Profeten capteren die via hun rijke verbeelding.
|
Praeter haec media, nulla alia, quibus Deus se hominibus communicaverit, in Sacris Literis reperio, adeoque ut supra ostendimus, nulla alia fingenda, neque admittenda. Et quamvis clare intelligamus, Deum posse immediate se hominibus communicare; nam nullis mediis corporeis adhibitis, menti nostrae suam essentiam communicat; attamen ut homo aliquis sola mente aliqua perciperet, quae in primis nostrae cognitionis fundamentis non continentur, nec ab iis deduci possunt, ejus mens praestantior necessario, atque humana longe excellentior esse deberet.
Quare non credo ullum alium ad tantam perfectionem supra alios pervenisse, praeter Christum, cui Dei placita, quae homines ad salutem ducunt, sine verbis, aut visionibus, sed immediate revelata sunt: adeo ut Deus per mentem Christi sese Apostolis manifestaverit, ut olim Mosi mediante voce aërea. Et ideo vox Christi, sicuti illa, quam Moses audiebat, Vox Dei vocari potest. Et hoc sensu etiam dicere possumus, Sapientiam Dei, hoc est, Sapientiam, quae supra humanam est, naturam humanam in Christo assumpsisse, et Christum viam salutis fuisse. Verum monere hic necesse est, me de iis, quae quaedam Ecclesiae de Christo statuunt, prorsus non loqui, neque ea negare; nam libenter fateor me ea non capere. Quae modo affirmavi, ex ipsa Scriptura conjicio. Nam nullibi legi, Deum Christo apparuisse, aut locutum fuisse, sed Deum per Christum Apostolis revelatum fuisse, eumque viam salutis esse, et denique veterem legem per Angelum, non vero a Deo immediate traditam fuisse etc. Quare, si Moses cum Deo de facie ad faciem, ut vir cum socio solet (hoc est mediantibus duobus corporibus) loquebatur, Christus quidem de mente ad mentem cum Deo communicavit. Asserimus itaque praeter Christum, neminem nisi imaginationis ope, videlicet ope verborum, aut imaginum, Dei revelata accepisse, atque adeo ad prophetizandum non esse opus perfectiore mente, sed vividiore imaginatione, ut clarius in sequenti capite ostendam. (…) |
Behalve deze middelen vind ik in de Heilige Schrift geen andere waardoor God zich aan de mensen openbaarde. Als boven aangetoond, mogen we er dus geen andere verzinnen of toelaten. We begrijpen helder dat God zich op directe wijze aan de mensen kan openbaren, want zonder daartoe lichamelijke middelen aan te wenden, deelt hij zijn essentie aan onze geest mee. Een mens evenwel die alleen door de geest iets percipieert dat niet tot de eerste fundamenten van onze kennis behoort en er evenmin door kan worden afgeleid, diens menselijke geest is noodzakelijk voortreffelijker en uitmuntender.
Daarom geloof ik niet dat ooit een ander mens tot een dergelijke perfectie boven anderen is uitgestegen, dan Christus, aan wie God zijn besluiten, die mensen naar het heil voeren, zonder woorden of visioenen , maar onmiddellijk heeft geopenbaard. Zo komt het dat God zich door de geest van Christus aan de apostelen heeft gemanifesteerd, zoals eertijds aan Mozes door een stem in de lucht. Daarom kan de stem van Christus, de stem Gods worden genoemd, zoals diegene die Mozes hoorde. In die zin kunnen we ook stellen dat de wijsheid van God, dat wil zeggen, de wijsheid die bovenmenselijk is, in Christus de menselijke natuur heeft aangenomen en dat Christus de weg naar het heil is geweest. Het is hier echt wel nodig te waarschuwen, dat ik absoluut niet spreek over wat sommige kerken over Christus leren en het evenmin loochen, want graag beken ik dat ik dat allemaal niet begrijp. Wat ik net zei, heb ik afgeleid uit de Schrift. Want nergens heb ik gelezen dat God aan Christus verscheen of hem gesproken heeft, maar dat God door Christus aan de apostelen werd geopenbaard, dat hij de weg naar het heil is geweest en ten slotte dat de oude wet door een engel en niet onmiddellijk door God gegeven werd enz. Als het dan zo is dat Mozes met God sprak als een man van aangezicht tot aangezicht, zoals een man pleegt te doen met een vriend (dit is via twee lichamen), dan heeft Christus met God van geest tot geest gecommuniceerd. We bevestigen dus dat niemand, Christus uitgezonderd, de openbaringen van God ontvangen heeft anders dan via de verbeelding namelijk door middel van woorden of beelden. Om te profeteren is het dus niet nodig om te beschikken over een meer perfecte geest, maar wel over een meer levendige verbeelding, zoals ik in het volgende hoofdstuk helder zal aantonen. (...) |
Spinoza gaat vervolgens over tot het bespreken van voorbeelden van de twee wijzen waarop God zich tot profeten richt.
Uitzonderlijk gebeurt het dat God zich rechtstreeks manifesteert en met een profeet spreekt van geest tot geest. Spinoza kent hiervan slechts één voorbeeld: Christus. Dat maakt hem tot een erg bijzondere profeet die hem stelt boven die van het Oude Testament.
Profeten worden in de bijbel vaak omschreven als mensen die vervuld zijn met de ‘Geest van God’. Spinoza gaat op grond van bijbelteksten na wat het Hebreeuwse woord ‘geest’ (ruach in het Hebreeuws) precies betekent. Hij ontdekt vijf verschillende betekenissen en concludeert dat profeten die de geest van God in zich hebben beschikken over een bijzondere gave om Gods wil te begrijpen.
Kortom profeten zijn deugdzame en vrome mensen die precies daarom in staat zijn te communiceren met Gods geest. Welke natuurwetten dit bewerken is volgens Spinoza niet te achterhalen. Ze kwamen op die wijze wel dingen aan de weet die buiten het bereik liggen van de natuurlijke rede.
Wat profeten zekerheid verschaft over hun profetie wordt in het tweede hoofdstuk behandeld.
Uitzonderlijk gebeurt het dat God zich rechtstreeks manifesteert en met een profeet spreekt van geest tot geest. Spinoza kent hiervan slechts één voorbeeld: Christus. Dat maakt hem tot een erg bijzondere profeet die hem stelt boven die van het Oude Testament.
Profeten worden in de bijbel vaak omschreven als mensen die vervuld zijn met de ‘Geest van God’. Spinoza gaat op grond van bijbelteksten na wat het Hebreeuwse woord ‘geest’ (ruach in het Hebreeuws) precies betekent. Hij ontdekt vijf verschillende betekenissen en concludeert dat profeten die de geest van God in zich hebben beschikken over een bijzondere gave om Gods wil te begrijpen.
Kortom profeten zijn deugdzame en vrome mensen die precies daarom in staat zijn te communiceren met Gods geest. Welke natuurwetten dit bewerken is volgens Spinoza niet te achterhalen. Ze kwamen op die wijze wel dingen aan de weet die buiten het bereik liggen van de natuurlijke rede.
Wat profeten zekerheid verschaft over hun profetie wordt in het tweede hoofdstuk behandeld.
