Leeswijzer Spinoza
Tout commentaire d’ une œuvre est mauvais ou inutile, car tout ce qui n’est pas direct est nul.’
Een citaat van de Frans-Roemeense filosoof Emil Cioran, geplukt uit zijn Syllogismes de l’ amertume (1952). Enkele jaren geleden werd hem de postume eer bewezen opgenomen te worden in de monumentale Franse reeks Bibliothèque de la Pléiade, gestart in 1931 en intussen uitgegroeid tot een monument ter ere van de Franse en mondiale literatuur.
Secundaire literatuur overbodig?
Oneliners zijn kort en gaan meestal ook kort door de bocht. Maar dat betekent niet dat hun boodschap geen waarheid bevat. Wie zal enerzijds durven te ontkennen dat veel secundaire literatuur over boeken overbodig is en in veel gevallen gewoon onleesbaar? Anderzijds zal het ook duidelijk zijn dat goede secundaire ‘literatuur’ die op weg zet naar het origineel onmisbaar is.
Wie Spinoza in het vizier krijgt en de raad van Cioran opvolgt, zal dus linea recta op zijn geschriften afgaan. Meestal wordt naar zijn Ethica gegrepen. Dat komt omdat die het meest bekend is en in boekhandel en bibliotheek vlot beschikbaar. Overigens: geen gebrek aan vertalingen in het Nederlands (1).
Wat is me dat voor een boek!
Zoals het gaat met boeken van auteurs die men niet of maar van naam en reputatie kent: het boek wordt opgeslagen en doorbladerd. Meteen wordt duidelijk wat de titel al aangaf: je vindt er definities, axioma’s, stellingen en vrachten vreemde woorden. Wat is me dat voor een boek? Het bestaat, zo stelt men vast uit vijf delen en bijna elke bladzijde bevat verwijzingen. Allemaal niet erg bemoedigend voor een leek die Spinoza wil lezen... Nog een laatste testje dan: snel het begin en het einde van het boek even onder de loep nemen: de eerste zin (voor vele lezers een fetisj-zin) is niet bepaald een aanmoediging om de lectuur aan te vatten; de laatste zin dan maar:
Turkse tortel
Hoewel eenieder zijn hoogst-persoonlijk-eigen-manier-van-lezen heeft, ben ik toch zo vrijpostig om de onbevangen en beginnende lezer een handje toe te steken en hem mijn Ethica-leesmethode aan te prijzen, de Pigeon Walk Method (PWM). De wat? vraagt u.
Een Turkse tortel die je wat lekkers toewerpt, trippelt nooit recht op het doel af maar neemt alle tijd: meermaals nadert ze het begeerde beetje, trekt zich vervolgens weer terug, voert als een volleerd strateeg ettelijke omtrekkende bewegingen uit die het doel steeds dichter benaderen en net als je aandacht wat verslapt... hop, en weg is ze met het lekkers!
De PWM bestaat uit een leesstappenplan dat met het nodige geduld van de tortel wegen in de Ethica baant die uiteindelijk tot het doel leiden: Spinoza's leer (of tenminste de grote leerstukken ervan) begrijpen.
Een citaat van de Frans-Roemeense filosoof Emil Cioran, geplukt uit zijn Syllogismes de l’ amertume (1952). Enkele jaren geleden werd hem de postume eer bewezen opgenomen te worden in de monumentale Franse reeks Bibliothèque de la Pléiade, gestart in 1931 en intussen uitgegroeid tot een monument ter ere van de Franse en mondiale literatuur.
Secundaire literatuur overbodig?
Oneliners zijn kort en gaan meestal ook kort door de bocht. Maar dat betekent niet dat hun boodschap geen waarheid bevat. Wie zal enerzijds durven te ontkennen dat veel secundaire literatuur over boeken overbodig is en in veel gevallen gewoon onleesbaar? Anderzijds zal het ook duidelijk zijn dat goede secundaire ‘literatuur’ die op weg zet naar het origineel onmisbaar is.
Wie Spinoza in het vizier krijgt en de raad van Cioran opvolgt, zal dus linea recta op zijn geschriften afgaan. Meestal wordt naar zijn Ethica gegrepen. Dat komt omdat die het meest bekend is en in boekhandel en bibliotheek vlot beschikbaar. Overigens: geen gebrek aan vertalingen in het Nederlands (1).
Wat is me dat voor een boek!
Zoals het gaat met boeken van auteurs die men niet of maar van naam en reputatie kent: het boek wordt opgeslagen en doorbladerd. Meteen wordt duidelijk wat de titel al aangaf: je vindt er definities, axioma’s, stellingen en vrachten vreemde woorden. Wat is me dat voor een boek? Het bestaat, zo stelt men vast uit vijf delen en bijna elke bladzijde bevat verwijzingen. Allemaal niet erg bemoedigend voor een leek die Spinoza wil lezen... Nog een laatste testje dan: snel het begin en het einde van het boek even onder de loep nemen: de eerste zin (voor vele lezers een fetisj-zin) is niet bepaald een aanmoediging om de lectuur aan te vatten; de laatste zin dan maar:
- Maar al wat uitmuntend is, is zo moeilijk als het zeldzaam is. (vert. Karel d’Huyvetters)
- Alles wat voortreffelijk is, is echter even moeilijk als zeldzaam. (Vert. Henri Krop)
- Maar al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam. (vert. Maarten van Buuren)
- Al wat waardevol is (versta: ook mijn Ethica) kost moeite en is zeldzaam.
- Point n’est besoin d’espérer pour entreprendre, ni de réussir pour persévérer.
Turkse tortel
Hoewel eenieder zijn hoogst-persoonlijk-eigen-manier-van-lezen heeft, ben ik toch zo vrijpostig om de onbevangen en beginnende lezer een handje toe te steken en hem mijn Ethica-leesmethode aan te prijzen, de Pigeon Walk Method (PWM). De wat? vraagt u.
Een Turkse tortel die je wat lekkers toewerpt, trippelt nooit recht op het doel af maar neemt alle tijd: meermaals nadert ze het begeerde beetje, trekt zich vervolgens weer terug, voert als een volleerd strateeg ettelijke omtrekkende bewegingen uit die het doel steeds dichter benaderen en net als je aandacht wat verslapt... hop, en weg is ze met het lekkers!
De PWM bestaat uit een leesstappenplan dat met het nodige geduld van de tortel wegen in de Ethica baant die uiteindelijk tot het doel leiden: Spinoza's leer (of tenminste de grote leerstukken ervan) begrijpen.
Het lees-stappenplan van de PWM
Proficiat! U hebt nu de Ethica, deze filosofische wereldtopper, gelezen. Met omschrijvende bewegingen, net als de tortel, hebt u de buit met geduld en vlijt ingehaald! Vlieg nu niet meteen weg...
In weerwil van wat Emil Cioran ons adviseert, kan ‘secundaire literatuur’ d.i. letterlijk lectuur NA het origineel, nu te stade komen. Begin alvast met de commentaar die vertalers hun tekst toevoegen. Diehards kunnen desgewenst dieper graven en op zoek gaan naar (leesbare) academische secundaire literatuur. Misschien zullen onopgeloste vragen en problemen alsnog een antwoord krijgen.
10. Lezend denken met Spinoza: wanneer u vorige leesstappen met enig succes doorlopen hebt, kan het echte werk beginnen van de filosoof, die u ongetwijfeld bent: altoos herlezend de confrontatie aangaan van het gedachtegoed van Spinoza met de eigen wereld- en levensbeschouwelijke opvattingen.
Ik besluit met een regel uit het gedicht Awater (1934) van Martinus Nijhoff (1894-1953):
Lees maar er staat niet wat er staat
Spinoza-lezend vul ik deze regel graag aan als volgt:
Lees (Spinoza) maar er staat niet wat er staat!
Er staat natuurlijk wèl wat er staat, maar altijd staat er meer dan er staat en daarom staat er nooit alleen maar wat er staat...
Tolle, lege!
_____
(1) In 2017 verschenen er zowaar twee nieuwe: in Vlaanderen zag een Ethica-vertaling (met 431 blz. commentaar in afzonderlijke band) van Karel d’Huyvetters het licht; in Nederland publiceerde in het zelfde jaar Maarten van Buuren zijn hoogstpersoonlijke Nederlandstalige versie van de Ethica. In 2016 verscheen bovendien een heruitgave van de tweetalige Ethica-editie van Henri Krop, voorzien van een boeiende inleiding, een uitvoerig notenapparaat en een Latijns en Nederlands register.
- Caute! Pas op! Begin je lectuur nooit met de intentie de Ethica van voorplat tot achterplat te lezen. Voor de meesten is die leesaanpak een doodlopende straat. Boeken over filosofie vragen trage lectuur en worden niet gelezen als een roman. Dat geldt in verhoogde mate voor de Ethica. Gun je de nodige tijd. Haast en spoed is in deze nooit goed: elke stap mag tijd, ampele tijd, in beslag nemen.
- Herlees, herlees! De beste lezers zijn herlezers. Herlezen is een element van de ‘kunst van het lezen’. Wie de structuur van een boek onder knie heeft en vertrouwd is met grote delen van de inhoud is klaar om te herlezen. Dat kan een zinsnede zijn, een volledige stelling een klein of groot fragment. De herlezer zal nieuwe inzichten verwerven, nieuwe betekenissen ontdekken, nieuwe verbanden op het spoor komen en geleidelijk dieper doordringen in de gedachtewereld van Spinoza. Herlees geregeld en doe dit vanaf stap 3.
- Beginnen! Begin eraan en laat je niet afschrikken door de teksten in geometrische betoogtrant: die laten we voorlopig ongelezen! Laten we eerst de wat de langere teksten van de Ethica lezen: die zijn niet door deze vervelende format aangetast: de inleidingen en uitleidingen, de wat langere scholiën, daarmee starten we. Dit menu is niet groot maar bestaat.
- Ontwikkel een begrippenapparaat: maak vanaf stap 3 leesnotities! Ruim een plekje in voor definities, voor begrippen, voor merkwaardige uitspraken, verbanden, een rubriek vragen/problemen en al wat je zoal nuttig lijkt om in je leesrugzakje te stoppen voor onderweg...
- Lees willekeurige stellingen: beperk in deze leesfase de lectuur tot louter stellingen. Lees ze in willekeurige volgorde en pluk ze uit gelijk welk deel. Lees de tekst van de stelling net zolang tot je die begrijpt en beet hebt wat Spinoza precies wil communiceren. Vul je notitieboekje aan.
- Lees de stellingen, deel per deel, zonder de ‘bewijsvoering’: we zijn nu halfweg en klaar voor een eerste globale lectuur We lezen nu deel per deel, stelling per stelling. De ‘bewijsvoeringen’ laten we nog even rusten. Ook bij deze lectuurstap komt het erop aan de stellingen stuk voor stuk te begrijpen, verbanden op het spoor te komen en, last but not least, stellingenclusters te ontdekken, d.w.z. groepen van stellingen die inhoudelijk samen horen. Ons notitieboekje blijft in de aanslag.
- Lees willekeurige stellingen, deel per deel met ‘bewijsvoering', maar zonder de verwijzingen: we zullen nu bij elke stelling ook de argumentatie (de demonstratio) lezen. Dat doen we eerst zonder lectuur van Spinoza’s verwijzingen naar andere reeds ‘bewezen’ stellingen. Elke stelling annex demonstratio (minus verwijzingen) beschouwen we nu als een geheel dat we proberen, te doorgronden.
- Lees deel per deel willekeurige stellingen met argumentatie én verwijzingen: gesterkt door leesstap 7 steken we nu nóg een tandje bij: we lezen én stelling en bewijsvoering én de verwijzingen die ze bevatten. Die hebben tot doel de argumentatie rationele te onderbouwen. Focus nu dus vooral op de redeneerwijze en het verband tussen de argumentatie en de verwijzingen. Noteer moeilijkheden en vragen.
- Lees de Ethica lineair vanaf deel 1 tot deel 5: na fase 8 zijn we er klaar voor: de Ethica lezen van voren naar achteren maar, nog eens... caute! Neem er ruim de tijd voor. Aan de hand van wat we al lazen en onze leesnotities in de aanslag, vatten we de globale lectuur aan van de Ethica: we beginnen met Deel 1, lezen elke stelling, elke bewijsvoering, elke verwijzing, elke uitweiding tot de slotzin die u al bekend is.
Proficiat! U hebt nu de Ethica, deze filosofische wereldtopper, gelezen. Met omschrijvende bewegingen, net als de tortel, hebt u de buit met geduld en vlijt ingehaald! Vlieg nu niet meteen weg...
In weerwil van wat Emil Cioran ons adviseert, kan ‘secundaire literatuur’ d.i. letterlijk lectuur NA het origineel, nu te stade komen. Begin alvast met de commentaar die vertalers hun tekst toevoegen. Diehards kunnen desgewenst dieper graven en op zoek gaan naar (leesbare) academische secundaire literatuur. Misschien zullen onopgeloste vragen en problemen alsnog een antwoord krijgen.
10. Lezend denken met Spinoza: wanneer u vorige leesstappen met enig succes doorlopen hebt, kan het echte werk beginnen van de filosoof, die u ongetwijfeld bent: altoos herlezend de confrontatie aangaan van het gedachtegoed van Spinoza met de eigen wereld- en levensbeschouwelijke opvattingen.
Ik besluit met een regel uit het gedicht Awater (1934) van Martinus Nijhoff (1894-1953):
Lees maar er staat niet wat er staat
Spinoza-lezend vul ik deze regel graag aan als volgt:
Lees (Spinoza) maar er staat niet wat er staat!
Er staat natuurlijk wèl wat er staat, maar altijd staat er meer dan er staat en daarom staat er nooit alleen maar wat er staat...
Tolle, lege!
_____
(1) In 2017 verschenen er zowaar twee nieuwe: in Vlaanderen zag een Ethica-vertaling (met 431 blz. commentaar in afzonderlijke band) van Karel d’Huyvetters het licht; in Nederland publiceerde in het zelfde jaar Maarten van Buuren zijn hoogstpersoonlijke Nederlandstalige versie van de Ethica. In 2016 verscheen bovendien een heruitgave van de tweetalige Ethica-editie van Henri Krop, voorzien van een boeiende inleiding, een uitvoerig notenapparaat en een Latijns en Nederlands register.
