Herman Gorter (1864-1927), dichter en Spinozist

21/4/2021

Herman Gorter, vermoedelijk door Térèse Schwartze (1851-1918), privébezit.

In de Nederlandse literatuur bestaat er een literaire beweging die men de Tachtigers’ noemt, omdat ze van ca. 1880 tot 1894 de literaire wereld in Nederland beheerste, met gevolgen tot in Vlaanderen. Vooral in de wereld van de poëzie brachten Tachtigers als Willem Kloos, Albert Verwey, Frederik van Eeden, Herman Gorter en Jacques Perk vernieuwing.

Minder bekend is het feit dat de Tachtigers erg werden beïnvloed door de geschriften van Spinoza. Enerzijds kan dat verrassen omdat zij L’Art pour l’Art huldigden en vurige vereerders waren van het ‘Schone’: een categorie die in de natura naturata, net als ‘Goed’ en ‘Kwaad’, voor Spinoza niet bestaat... Anderzijds herkenden maatschappijkritische Tachtigers in Spinoza de revolutionair, als anti-romantici waardeerden ze in hem de rationalist en de man die voor de filosofie autonomie opeiste zoals zij voor de poëzie, de schrijver die, zoals zij dat dichtend deden, woorden ook nieuwe betekenissen gaf.

Willy Schuermans bij het Spinozastandbeeld in Den Haag.

Heropleving
Het is trouwens niet toevallig dat de Tachtigers Spinoza in hun vizier kregen. Hun belangstelling situeert zich in het verlengde van de heropleving van Spinoza’s filosofie die zich in Nederland vanaf 1848 voordeed. Die lag trouwens zelf in het verlengde van de eerste Spinoza-Renaissance die in Duitsland begon in 1785 onder impuls van Jacobi (1743-1819), een filosoof-literator, die daar de Philosophenstreit initieerde. De spilfiguur in de Nederlandse Spinoza-Renaissance van 1848-1880 was Jacobus van Vloten, die Spinoza’s werk uitgaf en vertaalde, een belangrijk maar omstreden boek over hem schreef en, mirabile dictu, het voor mekaar kreeg dat n.a.v. de herdenking van Spinoza’s 200ste sterfdag in 1877 er voor de deur van diens sterfhuis in Den Haag een standbeeld werd opgericht. De aandacht van de Tachtigers voor Spinoza en zijn geschriften sluit dus, als gezegd, bijna naadloos aan bij die Nederlandse Spinoza-revival.

Proefschrift
De dichter Herman Gorter was in de beweging van de Tachtigers een opvallende figuur met een merkwaardige levensloop. Hij studeerde klassieke talen en promoveerde in 1889 op een proefschrift over de Oudgriekse tragedieschrijver Aeschylos. Een van zijn toegevoegde stellingen in dat proefschrift ging over Spinoza. In de laatste fase van zijn leven begaf hij zich in het vaarwater van de Russische communisten: hij correspondeerde met Lenin en nam in 1920 in Moskou deel aan de Derde Internationale...
Herman Gorters gedichten kwamen voor het overgrote deel terecht in de (overvolle) literaire vergeetput van de Nederlandse literatuur. Dat hij vandaag nog niet helemaal is weggedeemsterd, dankt hij aan het lang episch poëem Mei (1889). Wie kent niet de aanhef van het gedicht, waarvan het eerste vers in onze taal spreekwoordelijk werd:

Een nieuwe lente en een nieuw geluid:
Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit,
Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht
In een oud stadje, langs de watergracht -
In huis was 't donker, maar de stille straat
Vergaarde schemer, aan de lucht blonk laat
Nog licht, er viel een gouden blanke schijn
Over de gevels in mijn raamkozijn.

Ethica
Weinig bekend is ook het feit dat Herman Gorter als overtuigd Spinozist zich de moeite gaf om de hele Ethica te vertalen. Na de Nederlandstalige Ethica in de Nagelate Schriften van 1677 is zijn vertaling in ons taalgebied de allereerste! Zeker, Gorters Ethica-versie is gedateerd: zijn Nederlands is niet meer het onze en zijn vertaling laat veel te wensen over, maar Gorters werkstuk blijft niettemin een monument in de Spinoza-receptie in de Lage landen.

Gorters vertaling van de Ethica (....) (ex libris W. Schuermans)

Maakwerk
Gorter schreef heel wat Spinoza-gedichten. Die Spinozaverzen werden opgenomen in het tweede deel van de Verzamelde Werken (1). De meeste zijn a-poëtisch maakwerk, ronduit saai en vaak Spinozistisch onorthodox. Het eerste gedicht in de reeks Spinozagedichten is een lang gedicht over de leer van Spinoza. De eerste strofe is gesteld in het Latijn. In een korte communicatie die ik over die Latijnse verzen met prof. W. Klever had, wees hij er mij terecht op dat Gorters Latijn maar aan de povere kant is en wat duister. Toch meen ik dat het de moeite loont om dit gedicht onder de aandacht te brengen van een ruimer (ook Engelstalig) publiek. Ik vertaal daarom de 13 regels in het Nederlands en in het Engels (2).

SPINOZA’ S LEER

Herman Gorter

Substantia infinita extensa et cogitans
is God, et infinita ex eo sequuntur.
Hoc dico, eum adorans et amans,
omnia abjiciens quae a me coluntur.
Per omnes mundos est et cogitat,
et nihil omnium quae inveniuntur,
qui eius est. Et vivit et amat,
si quid vivere est. Eius amorem,
est sola ratio nostra quae aequat,
quae, sicut Deus, non sentit dolorem.
Per matutina tempora espergiscens,
ratio nostra Deus cantat honorem,
et felix vivit cor, non defetiscens.

(1892)

SPINOZA’ S LEER

Herman Gorter

1 De substantie, oneindig, uitgebreid, denkend
est Deus, en oneindig veel vloeit uit hem.
Ik zeg duidelijk: hem bewonderend en minnend,
verwerp ik alles wat ik vereer.
5 In alle werelden is en denkt hij,
en niets van al wat daarin bestaat
of het is in hem. En hij leeft en mint,
als leven iets betekent. Tot zijn liefde
kan alleen onze ratio zich verheffen,
10 net als God is ze vrij is van smart.
Van bij het eerste morgenlicht
zingt onze ratio tot eer van God,
en gelukkig leeft het hart dat niet verzwakt.

(1892)

(1) Herman Gorter, Verzamelde Werken, Amsterdam, 1948, deel 2, blz. 237 e.v.(digitaal beschikbaar, via DBNL,
(2) In de Verzamelde Werken, deel 2, werd de Latijnse strofe als volgt vertaald: ‘Het oneindige uitgebreide en denkende Bestaande, is God, en oneindige dingen volgen uit hem. Dit zeg ik, hem aanbiddend en lief hebbend, alles verwerpend wat door mij geëerd wordt. Door alle werelden heen is hij en denkt, en niets van alles wat gevonden wordt of het is van hem. Als iets leven is, dan leeft hij en heeft lief. Zijn liefde is het onze rede alleen,(sic) die evenaart, die evenals God geen smart kent. Gedurende de ochtenduren ontwakende zingt onze rede eer aan God, en gelukkig leeft het hart, niet moede wordende.’). Paul Claes, Vlaams vertaler-romancier, publiceerde in Het Kristal (Gent, 2014) een berijmde vertaling. Ze doet geen recht aan de filosofische inhoud van Gorters gedicht.

SPINOZA’ S LEER

SPINOZA’S PHILOSOPHY

Herman Gorter

1 The substance, infinite, expanded, thinking,
est Deus, an infinite amount flow from him.
I confess admiring and loving him,
I reject all that I revered.
5 Through all worlds he is tangible and thinking
And nothing of all that exists in it
Or it is in him. He lives and loves,
if life means anything. To his love
only our ratio can rise,
10 love which as God never feels pain.
From the first morning light
our reason sings to the glory of God,
fortunate lives the heart that does not fail.

(1892)

Vers 1-2 : Gorter accepteert in deze verzen Spinoza’s stelling dat de substantie God is.
Vers 2-4: de dichter bekent dat hij in bewondering en verering voor die God, begrepen als substantie, zijn (christelijk, doopsgezind) geloof verzaakt.
Vers 5 -8: alle werelden vervult God met zijn twee door ons gekende attributen: uitgebreidheid en denken. Al wat bestaat is in hem (panentheïsme).
Vers 8-10 : de substantie is de absolute expressie van leven en minnen.
Vers 11-13 : van zodra, bij het ontwaken, onze ratio tot bewustzijn komt, zingt die de lof van God. Wie dat volhoudt zal het geluk vinden. Spinoza stelt dat de ’intellectuele liefde’ (amor intellectualis) tot God tot ‘gelukzaligheid’ (beatitudo) leidt of kan leiden.

Spinoza's blog