In de provincie Holland bestaan een aantal Lieux de Mémoire die herinneren aan Spinoza, de grootste filosoof die op Nederlandse bodem werd geboren. Over de belangrijkste daarvan, Spinoza’s woonplekken, wil ik hier in kort bestek wat vertellen.
Spinoza woonde, voor zover bekend, achtereenvolgens op vijf locaties: in Amsterdam, in Ouderkerk nabij Amsterdam, in Rijnsburg nabij Leiden, in Voorburg bij Den Haag en ten slotte in Den Haag zelf. Twee van die woningen zijn nu Gedächtnisstätten die elke ware Spinoza-vriend nauw aan het hart liggen.
Spinoza woonde, voor zover bekend, achtereenvolgens op vijf locaties: in Amsterdam, in Ouderkerk nabij Amsterdam, in Rijnsburg nabij Leiden, in Voorburg bij Den Haag en ten slotte in Den Haag zelf. Twee van die woningen zijn nu Gedächtnisstätten die elke ware Spinoza-vriend nauw aan het hart liggen.
De Houtgracht voor demping in 1882
Baruch de Spinoza zag het levenslicht in een Amsterdams pand op de Houtgracht, de betere buurt van de joodse wijk Vlooienburg, een kunstmatig eiland, aangelegd in de Amstel ca. 1600. De achttiende-eeuwse Amsterdamse arts Johannes Monnikhoff (1707-1787) meende dat het pand op nr. 41 aldaar met de naam het ‘t Oprechte tapijthuis Baruchs geboortehuis was. Later onderzoek wees evenwel uit dat dit niet klopte.
.
Studie van belastingregisters op onroerend goed wees uit, dat de huurwoning van de familie Spinoza op de hoek van de Houtgracht en de Leprozengracht stond en afgebroken werd voor de bouw van de Mozes-en-Aäronkerk (uiterst rechts op de foto) aan het huidige Waterlooplein. Wie die kerk ooit eens bezoekt, kan - aan de inkomzijde rechts - in gedachten toeven op de plek waar Bento werd geboren en opgroeide...
Kort na zijn uitbanning uit de joodse gemeenschap in 1656 en waarschijnlijk onder druk van zijn belagers, besloot onze filosoof zijn geboortestad te verlaten en zich te vestigen in Ouderkerk aan de Amstel, op een 12-tal kilometer buiten Amsterdam. Biograaf Johannes Colerus (1647-1707) schrijft op blz. 146 van zijn biografie: ‘... en ging op de weg naar Ouderkerk bij iemand inwonen’ (lees op deze site de volledige tekst én de hertaling: https://spinozakringlier.weebly.com/colerus-biografie-van-spinoza.html). Waar hij zich vestigde en bij wie is niet bekend. In Ouderkerk bevindt zich een Joods kerkhof waar ook zijn ouders een laatste rustplaats vonden. Een Lieu de mémoire in meer dan één opzicht.
Spinozahuis te Rijnsburg (postkaart, ca. 1900)
De jaren na de ban, meer bepaald van 1656-1660, zijn in volledige duisternis gehuld. Over die periode kan dus niets met zekerheid worden gezegd.
In de zomer van 1661 duikt Spinoza op in Rijnsburg, een verloren dorp niet zover van Leiden. De motieven waarom hij zich daar vestigde heeft hij ons niet medegedeeld, maar de nabijheid van de internationaal gereputeerde universiteit van Leiden en het feit dat vrienden-Collegianten daar tweemaal ‘s jaars vergaderden, kunnen daarbij een rol hebben gespeeld. Tot uiterlijk midden juli 1663 huurde hij bij de apotheker-chirurgijn Herman Dircksz Homan enkele kamers in diens bescheiden huisje. Het Spinozahuis in Rijnsburg, nu gelegen in de Spinozalaan, is een huismuseum gewijd aan de beroemde voormalige bewoner en de belangrijkste plek die aan hem herinnert.
In de zomer van 1661 duikt Spinoza op in Rijnsburg, een verloren dorp niet zover van Leiden. De motieven waarom hij zich daar vestigde heeft hij ons niet medegedeeld, maar de nabijheid van de internationaal gereputeerde universiteit van Leiden en het feit dat vrienden-Collegianten daar tweemaal ‘s jaars vergaderden, kunnen daarbij een rol hebben gespeeld. Tot uiterlijk midden juli 1663 huurde hij bij de apotheker-chirurgijn Herman Dircksz Homan enkele kamers in diens bescheiden huisje. Het Spinozahuis in Rijnsburg, nu gelegen in de Spinozalaan, is een huismuseum gewijd aan de beroemde voormalige bewoner en de belangrijkste plek die aan hem herinnert.
Het Schoenmakershuis, aan de smalle zijde van de haven (oude postkaart, ca. 1900)
Lang verbleef hij er niet, want in de periode 1663 (tweede helft juli) tot 1669 (begin september) woonde hij in Voorburg, een rustig dorp, gelegen aan de Amstel op loopafstand van Den Haag. In Spinoza in Voorburg, een mooie editie van de vereniging Het Historisch Voorburg, gepubliceerd in 2022, wordt aangetoond dat Spinoza woonde in een achterbouw van het pand dat het ‘Schoenmakershuis’ heette en dat kan worden gesitueerd op nr. 39-37 in de huidige Kerkstraat. Hij woonde er bij kunstschilder Daniël Harmensz. Tydeman, die het pand in huur had. In het pestjaar 1664, zo wordt aangenomen, ontvluchtte Spinoza Voorburg om een deel van de winter 1664-1665 door te brengen bij vrienden in Schiedam. Toen Tydeman een huis kocht in de Voorburgse Herenstraat en er introk, is Spinoza hem waarschijnlijk gevolgd, maar niet voor lang...
Het Spinozahuis in Den Haag
Kort na 5 september 1669 verhuisde Spinoza van Voorburg naar Den Haag, toen het bestuurlijk centrum van de provincie Holland, de rijkste van de 7 verenigde Provinciën. Ook daar verbleef hij op twee adressen: eerst op de Stille Veerkade (nu nr. 32), nadien op de Paviljoensgracht (nu nr. 72-74). Op de Stille Veerkade (wat een mooie naam!) verschafte ene weduwe Van Velen hem kost en inwoon. Spinoza bewoonde er achteraan op de tweede verdieping enkele kamers. Biograaf Colerus deelt ons mede dat het hem uiteindelijk bij de weduwe té duur uitviel, zodat alweer een verhuis in zicht kwam. In het begin van de jaren 1670 nam Spinoza zijn intrek in de woning van Hendrick van der Spijck, een huisschilder van Lutheraanse gezindheid. Hij werd er met sympathie ontvangen en onderhield met het gezin vriendschappelijke contacten. Het werd Spinoza’s laatste woonstee.
Op zondag 21 februari, in de strenge winter van 1677, overleed op 44-jarige leeftijd aan een slepende longziekte een van s’ werelds grootste denkers in zijn bescheiden optrek in Den Haag. In 2020 werd het sterfhuis eigendom van de Stichting Domus Spinozana. Er werd een leeszaal ingericht die op dinsdag-namiddagen en verder op afspraak kan worden bezocht.
Willy Schuermans,
12.03.23
Op zondag 21 februari, in de strenge winter van 1677, overleed op 44-jarige leeftijd aan een slepende longziekte een van s’ werelds grootste denkers in zijn bescheiden optrek in Den Haag. In 2020 werd het sterfhuis eigendom van de Stichting Domus Spinozana. Er werd een leeszaal ingericht die op dinsdag-namiddagen en verder op afspraak kan worden bezocht.
Willy Schuermans,
12.03.23
Editie van de Historische vereniging Voorburg (ex libris W.S.)
Terug naar overzicht
