Berg en Dal, praatprogramma... met dalletjes...

Gerard Bodifée

Berg en Dal is een praatprogramma op Klara (1). In het radioseizoen gaat het elke zondag om 10 uur op antenne. Radioman Pat Donnez gaat op ‘levenswandel’ met een min of meer bekende Vlaming of Nederlander. Eerst mogen die bekennen of ze in een dal zitten of op een berg. Op het einde van de wandeling vraagt de gastheer naar het devies van de gast. Om het gesprek op dreef te houden lezen de genodigden ook enkele teksten voor die voor hen een bijzondere betekenis hebben. Meestal zit er een interessante heer en soms een dame voor de micro. Die zorgen dan, zeg maar, voor een programmaberg. Programmadalen zijn er natuurlijk ook: af en toe zit er eens een mindere voor de microfoon of worden onjuiste dingen gezegd of gemeenplaatsen verkocht voor wijsheid. Het programma verdient dus in meer dan één opzicht zijn naam.

Op zondag 14 september j.l. werd Gerard Bodifée opgevoerd. Een astrofysicus, publicist, filosoof… en een overtuigd katholiek. Hij timmert al jaren aan de weg om aan te tonen dat geloof en wetenschap best met elkaar overweg kunnen. Een man dus die erg gewaardeerd wordt in het (allengs wat minder) Rijke Roomse Vlaamse Leven.
Een van de teksten die Bodifée ‘door elkaar hebben geschud’ is er een van Spinoza. Pat introduceert vlug even Spinoza: ’filosoof, wiskundige, politiek denker, lenzenslijper ook vooral was hij (sic)… je kunt het toch een beetje vergelijken met wat Bodifée wel allemaal niet is.’ …ho, ho !

Mirakels
Bodifee prijst dan Spinoza de filosofische hemel in als ‘een van de mooiste denkers uit de menselijke geschiedenis’. Niet dat hij het in alles met hem eens is, maar dat hoeft niet echt een probleem te zijn: ‘Je moet het niet altijd met elkaar eens zijn, om elkaar te kunnen bewonderen’, voegt hij er zalvend aan toe. Dan gaat het gesprek toch bergaf, het dal in. Pats vraag over Spinoza’s opvattingen over mirakels wordt door Bodifée handig ontweken… dat had wel even spannend kunnen worden! In de loop van de babbel wordt Spinoza’s rationalisme beklemtoond maar worden Spinoza’s rede en verstand op één hoopje gegooid. Maar dat de intuïtie voor Spinoza de hoogste kensoort is, blijft onvermeld. Op Spinoza’s rationalisme kan dus wel wat worden afgedongen…
Bodifée leest vervolgens met sonore stem enkele zinnetjes voor uit Spinoza’s ‘Korte verhandeling’ (KV), een onvoltooid jeugdgeschrift van ca. 1660. In de hertaling van Jan Knol klinken de voorgelezen regels zo: ‘Hieruit volgt ontegenzeggelijk dat wie zijn verstand gebruikt aan geen verdriet ten prooi kan vallen. Hoe zou hij? Hij vindt rust in dat goed dat alle goed omvat, en waarin alle volheid van blijdschap en vreugde is.’ (2) (*).
Pat, met gespeelde verbazing over Spinoza’s tekst: … ’wat hier staat vind ik schokkend!’ … ‘als je je droef voelt (dan is het) dat je je verstand niet goed gebruikt’ … ‘ dat is het wat er staat?’ Bodifée beaamt dat en ‘spagateert’ vervolgens: Spinoza’s verstand vindt hij wel ‘mooi omdat het verstand de weg is naar de kennis van het goede of het goddelijke ‘. Dat past in zijn christelijk kraam. Maar dat verdriet van Spinoza, daar kan Bodifée dan weer niet mee leven. Spinoza stelt, beweert hij : ‘Het is omdat je het niet goed begrijpt dat je verdriet hebt’ en hij meent dat het‘waarachtig des mensen is om op sommige momenten het ongeluk te moeten kennen’ … Die bewering is wat té kort door de bocht en trapt bovendien op zijn zere teen, want pijn, lijden en verdriet is des christen mensen.

​Des mensen
De voorgelezen regels maken deel uit van het hoofdstukje ‘Blijdschap en verdriet’. Dat is een sleutelconcept van Spinoza’s affectenleer. Jammer dat de voorgelezen regeltjes niet daarmee in verband werden gebracht. Jammer ook, dat niet werd gezegd dat Spinoza’s filosofie in wezen een (wat lang en moeilijk uitgevallen) recept is om gelukkiger door het leven te gaan, o.a. door het vermijden van dalen-van-verdriet. Spinoza ontkent het bestaan en de macht van het verdriet niet. Hij beweert ook niet dat het begrijpen verdriet en lijden uitsluit. Maar de ratio, aangewend zoals Spinoza het in zijn leer aangeeft, kan wel helpen om dat verdriet, dat des mensen is, te verzachten.
Twee zinnetjes citeren uit een paragraaf die er zes telt, die niet in de context van de geselecteerde tekst plaatsen, en die dan bovendien ook niet situeren in het kader van de leer is niet bevorderlijk voor een goed begrip van Spinoza.
De lenzen van de telescoop van de ‘astronoom-filosoof’ waren bewaasd en zeker niet geslepen door Spinoza.
_____
(1) Klara is een Vlaamse cultuurzender met een marktaandeel van ca. 2,5 %.
(2) Spinoza, Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk, Amsterdam, 2011, blz.125. Hertaald door jan Knol.
 (*) o.c., blz. 124, noot 384 bij het woord verstand: ‘Het verstand (…) ziet dat alle dingen, zowel die welke ons bevallen als ook die welke ons niet bevallen, uit de noodzaak van de goddelijke Natuur volgen,en dus niet anders kunnen zijn dan ze zijn.’

---

---