De list van SpinozaInleiding - Deel 1 - Deel 2InleidingVictor Kal vloekt in de kerk van SpinozaVictor Kal, De list van Spinoza. De grote gelijkschakeling. Amsterdam, 2020, 284 blz. ISBN 978 90 446 43763 In Spinoza’s kerk wordt zelden gevloekt. De meeste Spinozalezers, commentatoren en liefhebbers bewegen zich, meestal gedwee, in de dominante liberale interpretatie van het oeuvre. Maar zie, in 2020, verhief zich een dissidente stem: die van Victor Kal, een emeritus van de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef een lijvig tegendraads essay dat Spinoza-vrienden radicaal tegen de haren in strijkt. Door omstandigheden kwam Kals publicatie nu eerst op mijn leestafel terecht. In ‘Spinozaland’ (Nederland) laat het boek een zeldzaam kritisch Spinoza-geluid opklinken, wat op zich al reden genoeg is om het aan de lezers van deze site voor te stellen. Maar misschien beweegt er iets op dit vlak: er verscheen in oktober van afgelopen jaar een nieuw ‘anti-Spinoza boek’ met de uitdagende titel Spinoza démasqué, (Paris, 2022). Het werd geschreven door niemand minder dan Henry Mechoulan, uitmuntend kenner van de 17de eeuw én van Spinoza. Het essay van Victor Kal gaat over het Theologisch-politiek traktaat (TTP). Dat neemt niet weg dat hij, waar nodig, ook de Ethica in zijn betoog betrekt. Om zijn betoog te ondersteunen (en om de lezer te overtuigen) laat hij vaak Spinoza zelf aan het woord. Dat betekent dus dat de kritische lectuur van de auteur uitsluitend betrekking heeft op het TTP, wat in dit geval alvast een troostende gedachte is voor Spinoza-vrienden. Kals lectuur van het TTP is op een dubbele wijze origineel. Eerst en vooral las hij het TTP nu eens NIET vanuit een liberaal perspectief, maar WEL vanuit een conservatief perspectief. Bovendien relateert hij zijn lectuur aan het hedendaags fascisme. Dat doet hij, naar hij stelt, met de bedoeling om de politieke filosofie van Spinoza en die van het fascisme via elkaar te verhelderen. En dus NIET om Spinoza te relateren aan een gedachtenstroming die eeuwen na hem ontstond. Gelet op de heropleving van het fascisme in de wereld verleent Kal op die wijze Spinoza een bijkomende actualiteit. Kals Spinoza’s List acht ik een belangrijk boek. Daarom gaf ik mij de moeite om voor mijn lezers per hoofdstuk een samenvatting te schrijven. De auteur citeert geregeld uit Spinoza, Theologisch-politiek traktaat, Amsterdam 1997, vertaald door F. Akkerman. De vindplaats van die citaten vermeld ik bijvoorbeeld als TTP, 354, d.w.z. blz. 354 van die editie. In de tekst plaats ik mijn bemerkingen cursief tussen ( ). De korte analyse van elk hoofdstuk besluit ik telkens met een citaat van de auteur. Spinoza’s List. De grote gelijkschakelingInleiding De titel van het TTP wijst er al op: het boek gaat over theologie (religie) en over politiek (de samenleving en de staat) en de verhouding tussen beide. Spinoza heeft het over de vrijheid, vooral ZIJN vrijheid om te filosoferen. Religie in de samenleving acht hij zeer belangrijk omdat die daarin zowel een positieve als een negatieve invloed kan uitoefenen. Spinoza wil dat de overheid erop toeziet dat de eerste mogelijkheid wordt gerealiseerd. Het TTP formuleert een antwoord op de vraag hoe een samenleving een vrije samenleving kan zijn. Het TTP is een lijvig boek (gelaagd én gecompliceerd) en de kans bestaat dus dat de lezer erin verloren loopt of genoegen neemt met wat leuke ideeën die vooral te lezen staan in het laatste hoofdstuk dat over de ‘vrijheid van denken’ gaat. Iedereen leest het geschrift vanuit eigen perspectief zodat er vele Spinozas bestaan. Spinoza wordt overwegend weggezet als een liberaal filosoof. Kal acht Spinoza evenwel een conservatief denker en leest hem daarom vanuit conservatief perspectief. Deze wijze van lezen is voor de auteur urgent omdat in heel de wereld het fascisme in diverse gedaantes sterk opleeft. Typisch is dat deze politieke visie van bovenaf een gelijkschakeling in de samenleving wil doorvoeren op grond van de ‘wil van het volk’. Om dat te bereiken wijst de ‘leider’ de weg naar een toekomstige heilstaat. Die leider moet het volk aan zich binden om dit te bereiken. Spinoza’s TTP kan de mechanismen van deze politieke ideologie verhelderen: ‘Hij laat zien hoe het fascisme in elkaar steekt’, aldus de auteur. Spinoza leefde in het Holland van de 17de eeuw en heeft daarom een ander gezichtspunt. Zijn politiek referentiepunt is de Bijbelse Mozes die vrijheid, gelijkheid en democratie incorporeert, waarden waarin wij zeer geïnteresseerd zijn. Zijn referentiepunt mag dan wel antiek zijn, toch heeft het een grote actuele waarde. Kal's essay gaat over het TTP niet over het fascisme. Het fascisme wordt slechts indirect bij de lectuur betrokken. Zijn boek bestaat uit drie delen. Elk deel doorloopt Spinoza’s traktaat met wisselende focus: het eerste deel verkent de mogelijkheid van een conservatieve lectuur; het tweede deel beschrijft de ‘list van de staatsman’ en de wijze waarop religie en politiek in elkaar grijpen; het derde deel behandelt afzonderlijke thema’s, die laten zien dat Spinoza de zaken op zijn kop zet. Citaat: ‘Ik meen dat Spinoza een conservatief denker is. Het wordt tijd dat hem op dat punt recht gedaan wordt. Mijn essay maakt dus korte metten met het Spinoza-beeld dat door velen gekoesterd wordt.’ (p. 9) Comments are closed.
|
AuteurWilly Schuermans (...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft. Willem Meijer (1903) SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677) Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
[email protected] Mijn andere sites! |