Editions du Nadir, Paris, 2000, 387 blz. Gepubliceerd met de steun van het Centre national du Livre Begin deze maand haalde ik Le Testament de Spinoza (1) van Ami Bouganim uit mijn brievenbus. Het werd mij toegezonden vanuit la France profonde door een antiquariaat met de naam Le Livre au Trésor, kennelijk een knipoog naar Stevensons Treasure Island (L’ile au trésor). Het boek rolde al in 2000 van de pers, maar kwam eerst kort geleden in mijn vizier, rijkelijk laat dus, maar zoals de Ouden al zegden: habent sua fata libelli. Wanneer ik het lang verwachte boekpakketje (als altijd wat nerveus) open, heb ik meteen in de gaten dat ik een bijzonder boek kocht. Ik probeer uit te leggen waarom. Op het voorplat staat een modernistische prent: een duivelse Spinoza lacht mij toe, op zijn mantel prijkt een duivelsklauw... Op het achterplat een Spinoza-portretschets, niet meer dan enkele vaardige penseelstreken: een Spinoza die eruitziet als een circusclown... Die schets is gebaseerd op een 17de-eeuws portret, een man voorstellend, waarvan we nu vrijwel zeker weten dat het Spinoza niet is. De duivelsklauw, merk ik nu, is de handtekening van de artist, ene Raymond Moretti. Ik vermoed dat kunstenaar Moretti niet zonder bijbedoeling zijn duivelse signatuur op de mantel van Spinoza zette, want hij verwerkte in Spinoza’s haarbos ook nog eens een dreigende harpoenhaak. Zijn boodschap is evident: Spinoza? Caute! Spinoza-portretjes Maar wie is die Moretti en wie is die Bouganim? Het net, een wereldriool met meer drab dan water, leert mij dat Moretti (1931-2005) van joodse komaf is, in Nice werd geboren, een modernistisch schilder-graficus was, met Cocteau en Picasso optrok en dat het Tel Aviv Museum of Art een Auschwitz-cyclus van hem tentoonstelt. Niet zo maar iemand dus. Over de mij al even onbekende Ami Bouganim (°1951) leer ik dat hij van origine een Marokkaanse jood is en sedert 1970 in Israël woont. Hij studeerde filosofie. Zijn geprefereerd onderzoeksdomein is godsdienstfilosofie en het judaïsme, maar hij schreef ook verhalen en romans. Over Baruch, de joodse lenzenslijper-filosoof publiceerde hij in 2000 Le Testament de Spinoza: wie zich met de filosofie van de religie en het judaïsme bezighoudt, ontmoet onvermijdelijk Baruch Despinoza op zijn pad. Nu bekijk ik, als voorbeeldige lezer, eerst de faux-titre, (Franse titel), vervolgens de Table de matières, en dan lees ik het Avant-propos. De faux-titre (verso) leert mij dat het boek een joods product is: het werd geschreven door een joodse auteur die daartoe de steun kreeg van een joods onderzoeksteam en het werd gepubliceerd door Editions du Nadir, uitgeverij van L’alliance israélite universelle. Raymond Moretti, joods kunstenaar, verleende bereidwillig het reprorecht voor beide Spinoza-portretjes. De Table des matières wijst uit dat het boek hoofdzakelijk bestaat uit een verzameling essays over Spinoza en de 17de-eeuwse historische context waarin hij leefde en werkte. Het boek focust kennelijk niet direct op de filosofie van Spinoza. De lectuur van Bouganims Avant-propos gaf me een gevoel van herkenning. Ik vertaal het dus met plezier: ‘Ik nodig u uit op een onderzoek naar de persoonlijkheid van Spinoza. Al twintig jaar volg ik zijn spoor en verzamel ik aanwijzingen om een portret samen te stellen en alle stukken om zijn werkatelier te reconstrueren, daarbij heen en weer gewiegd tussen zijn vervolgers en zijn bewierokers. Was hij werkelijk het monster dat rabbijnen en calvinistische predikanten ons beschrijven, was hij de heilige die zijn vrienden in hem zagen? Was hij een filosoof of een theoloog? Was hij onoprecht als hij zich beriep op de naam van God of wilde hij die in zijn waarheid herstellen? Achtte hij zich een jood of een christen? Was hij de meest rustige van alle mensen of de meest drieste? Wie was hij dan wel om met de zijnen te breken, het doelwit van een aanslag te worden, erg snel beroemd te worden en ons een boek na te laten als de Ethica, dat meer dan één lezer op een dwaalspoor bracht en meer dan één commentator tot wanhoop dreef? Waarom trekken zijn leven en zijn werk een spoor van lokaal en religieus schandaal en hoe speelde hij het klaar om er niet aan ten onder te gaan? Hoe komt het dat er een universele aantrekkingskracht uitgaat van een lastige filosofie zonder charmes en zonder opsmuk? Zou het kunnen dat het gaat om een monsterlijke filosofie, die men zou willen aaien en zelfs bewonderen, zonder die evenwel aan te raken en er conclusies uit te trekken? Spinoza bevond zich, ten goede of ten kwade, op het kruispunt van de oude en de nieuwe wereld, van de middeleeuwen en de moderne tijden, van het aristotelisme en het cartesianisme, van de religie en de filosofie, van het judaïsme en het christendom, van het alchemistisch paradigma in de wetenschap en zijn chemisch paradigma. (...) Hij werkte ongetwijfeld aan een filosofische constructie maar men weet niet precies waarover het gaat: gaat het misschien over hebraïsme of over hermetisme, over christendom... Hoe dan ook, Spinoza ging tot op de grens van zijn religie en van zijn filosofie, waarbij hij zowel de ene als de andere de loopgrachten van de rationaliteit injoeg. Zonder te buigen voor politieke censuur, zonder te bezwijken onder morele inhibitie en zonder ook maar iets toe te geven aan kwaadwilligen of... Deze bladzijden zijn nog maar eens, ik beken het, een boek over Spinoza dat probeert te zeggen, in zo heldere termen als mogelijk, wie hij was en wat hij dacht. In zijn werk komen de meest disparate intuïties samen, verenigd in een systeem dat op vreemde wijze geometrisch is en onze lectuur stuit op tegenspraken, incoherenties en misschien ook wel veinzerij. Ook de interpretaties gaan tal van kanten uit: sommigen spreken van een ‘intellectueel pantheïsme’, anderen van ‘rationeel mysticisme’ of van een ‘nieuwe theologie’. Wij, op onze beurt, hebben ook de sprong gewaagd met de hulp van onderzoekers waaronder de meest competente als L. Brunschvicg, I.S. Révah, H.A. Wolfson, L. Strauss en anderen. Zonder evenwel de lezer uit het oog te verliezen, zonder de hagiografische toon aan te slaan van zijn meest verweekte leerlingen die naar het voorbeeld van Renan spreken over de ‘goede man’, de ‘zachtzinnige filosoof’; maar ook zonder daarbij rekening te houden met zijn meest virulente tegenstanders, die hem, als Maleanche, beschimpen als ellendeling en dwaas. Om maar zedig te zwijgen over Voltaire, die grote schreeuwlelijk, waarvan de scherpe verzen over die Rationele Messias nog naklinken in onze salons: ‘Alors un Petit Juif, au long nez, au teint blême Pauvre, mais satisfait, pensif et retiré, Esprit subtil et creux, moins lu que célébré, Caché sous le manteau de Descartes, son maître, Marchant à pas comptés, s’ approcha du grand être: Pardonnez-moi, dit il, en lui parlant tout bas, Mais je pense, entre nous, que vous n’existez pas.’ (‘En dan, verstopt onder de mantel van Descartes, stapt een langneuzig joodje, een bleekscheet, arm maar tevreden, denker en eenzaat, subtiel en intens van geest, minder gelezen dan geroemd, met afgemeten passen toe op het grote wezen: ‘excuus’, fluistert hij, ‘maar onder ons gezegd en gezwegen, ik denk dat u niet bestaat.’) Finaal heb ik een intieme toon gebruikt om over zijn persoonlijkheid te spreken, want achter elke moderne jood verbergt zich sedertdien een Spinoza. Met God de strijd aanbindend - of hij nu bestaat of niet - gespleten tussen noodzaak en vrijheid, peilend naar zijn levensconditie, in afwachting van beloning of bestraffing aan deze of gene zijde van goed en kwaad. De wedersamenstelling van de scénes in het boek lijden aan schematisme. De dialogen zijn zeer zeker onvolledig. De details willekeurig. Maar ik heb niets verzonnen wat niet op onderzoek steunt. In elk geval: ziehier de man. Zo heb ik hem ontmoet.’ Coup de chapeau Twintig jaar Spinoza-studie en niet meer overhouden dan een rist onbeantwoorde vragen... Tja, verwondering wekt dat niet: vraagtekens staan aan de wieg van ’s Meesters geschriften. Spinoza’s vrienden konden er hun kop niet bijhouden en stelden hem voortdurend vragen, waarop zelden een helder antwoord kwam, zoals de bewaarde brieven genoegzaam aantonen. Welke Spinoza-lezer deelt niet deze ervaring? Bouganim had na twintig jaar Spinoza-studie de moed om met Le Testament de Spinoza een definitieve streep te zetten onder de man en zijn leer. Het schrijven van dit boek had voor de auteur allicht ook een therapeutisch karakter: een onderneming om Baruch Despinoza van zich af te schrijven. In zijn bibliografie vind ik, voor zover ik kon nagaan, na deze publicatie geen ander boek over Spinoza. Bouganim is dus kennelijk in zijn opzet geslaagd, coup de chapeau! Ook al omdat, anders dan voor goim, joodse mensen op een dubbele wijze met Spinoza moeten afrekenen: eerst en vooral met Baruch, de ‘renegaat en verrader van zijn volk’, en dan ook nog eens met Benedictus of Maledictus, de joodse denker. Zo is Le Testament van Spinoza ook een beetje Bouganims testament over Spinoza geworden. Puzzelen Laten we het nu hebben, in algemene termen, over de inhoud van het boek. Naar de vorm houdt de tekst van Le Testament de Spinoza het midden tussen een essay en wat de Fransen een récit noemen. Het is dus een hybride boek, maar de auteur en zijn team hebben zich erg goed gedocumenteerd. De delen die over joodse kwesties handelen, stralen zonder meer gezag uit. In de essay-gedeelten dist de auteur de lezer niet meer Spinoza-clichés op dan de gebruikelijke ‘wetenschappelijke’ auteurs. Op bepaalde punten gaat het essay over in récit: historisch onderbouwde dialogen of beschrijvingen die zo goed zijn geschreven dat de lezer het gevoel heeft dat het zo wel eens zou kunnen gebeurd zijn, ook al gaat het om auteursfictie. Ook dat is een vorm van waarachtigheid. Het boek heeft ook zwakke kanten, maar welk boek heeft dat niet? Wie het heeft doorgenomen zal merken dat Ami Bouganim niet alle vragen van zijn Avant-propos aanraakt of er een uitgesproken standpunt over inneemt. Hij verklapt de lezer ook nooit expliciet hoe hij zich als jood positioneert t.a.v. het ‘geval Spinoza’. Ten slotte: wie het ‘testament van Spinoza’, ook begrepen als metafoor, in dit boek wil vinden, zal het zelf bij elkaar moeten puzzelen. De vlag dekt dus niet erg goed de lading. Dat Bouganims boekproject in joodse kringen goed ontvangen werd hoeft niet te verbazen, maar de ruime aandacht die het verdient, kreeg het niet. Wie deze publicatie in bibliografieën van recente academische publicaties wil vinden zal lang moeten zoeken. Dit soort creatieve boeken past niet in hun ‘wetenschappelijke’ canon en, erger nog voor hen, levert in de Tuin van Akadeimos geen strepen op. En dan is er nog dit: in de slotzin van zijn boek karakteriseert Ami Spinoza’s Ethica als: .. un livre étrange, plat et géometrique comme la Hollande, présentant la teinte mélancolique de son ciel, quadrillé de propositions et de scolies comme de canaux. (..) Wie met een dergelijke ‘uitsmijter’ de deur dichtgooit, hoeft niet meteen te rekenen op de sympathie van de gebruikelijke Spinoza-bewieroker. En toch: Le Testament de Spinoza is, naar mijn oordeel, een buitenbenig boek, origineel, creatief en boeiend, een boek dat is ontstaan uit een joodse vraagstelling en dat met merkbare goesting werd geschreven. Gelijk of je Le Testament de Spinoza leest in een luie leesstoel of vanop een ambtelijke leerstoel, je kan er over Spinoza en zijn tijd heel wat uit opsteken. ___ (1) De titel die Bouganim (of uitgeverij Editions du Nadir) voor het boek koos is misleidend en wat rafelig. Spinoza stierf intestaat, wie dus op zoek gaat naar het ‘testament van Spinoza’ is eraan voor de moeite. De titel werd bovendien al eens eerder gebruikt door een uitgever (Editions du Cerf, 1991) die er een reeks opstellen van Leo Strauss mee vermarktte. In 2018 publiceerde Spinoza-vertaler Karel d’ Huyvetters God is groter, een lezenswaardig boekje, met als ondertitel Het testament van Spinoza. |
AuteurWilly Schuermans (...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft. Willem Meijer (1903) SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677) Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
[email protected] Mijn andere sites! |