Aristoteles (384 tot 322 v.C.)
Kennis berust op vooronderstellingen. Dat geldt zowel voor exact-wetenschappelijk kennis als voor filosofische kennis. Aristoteles schrijft hierover:
- Alle kennis die men verstrekt of ontvangt op basis van argumentering steunt op kennis vooraf. Dat blijkt bij onderzoek van allerlei soorten van dergelijke kennis. De mathematische wetenschappen alsook alle andere disciplines worden op die wijze verworven (Aristoteles, Analytica, posteriora, 1, 1.)
1 Kennis verwerven is mogelijk
Spinoza is ervan overtuigd dat mensen in staat zijn kennis te verwerven, meer nog, dat ze kennis kunnen verkrijgen van het ware en het hoogste goed (summum bonum). De natuur heeft hen daartoe uitgerust met twee ‘kenniswerktuigen’: verstand en ervaring. Aan die twee menselijke faculteiten zijn evenwel grenzen gesteld, maar niettemin volstaan ze, zo meent hij, om over natuur, mens en maatschappij betrouwbare kennis op te bouwen.
In zijn queeste naar waarheid en het hoogste goed stelt Spinoza vooral zijn vertrouwen in de menselijke rede. Zijn denkmethode is door en door rationeel. Hij is in dit opzicht een kind van zijn tijd: in de loop van de 16de en de 17de eeuw wint het redelijk denken aan kracht en boekt de kennis van de natuur spectaculaire successen.
Spinoza behoort in de geschiedenis van de filosofie tot de gangmakers van het rationalisme en toeft in het gezelschap van Descartes , Leibniz e.a.
Opmerking 1
Het feit dat Spinoza een uitgesproken rationalist is, neemt niet weg dat hij zich ook vaak van de ervaring bedient of ernaar verwijst. Dat laat hij in zijn teksten geregeld merken, vanaf de allereerste tot de laatste. Enkele voorbeelden (1):
Spinoza is ervan overtuigd dat mensen in staat zijn kennis te verwerven, meer nog, dat ze kennis kunnen verkrijgen van het ware en het hoogste goed (summum bonum). De natuur heeft hen daartoe uitgerust met twee ‘kenniswerktuigen’: verstand en ervaring. Aan die twee menselijke faculteiten zijn evenwel grenzen gesteld, maar niettemin volstaan ze, zo meent hij, om over natuur, mens en maatschappij betrouwbare kennis op te bouwen.
In zijn queeste naar waarheid en het hoogste goed stelt Spinoza vooral zijn vertrouwen in de menselijke rede. Zijn denkmethode is door en door rationeel. Hij is in dit opzicht een kind van zijn tijd: in de loop van de 16de en de 17de eeuw wint het redelijk denken aan kracht en boekt de kennis van de natuur spectaculaire successen.
Spinoza behoort in de geschiedenis van de filosofie tot de gangmakers van het rationalisme en toeft in het gezelschap van Descartes , Leibniz e.a.
Opmerking 1
Het feit dat Spinoza een uitgesproken rationalist is, neemt niet weg dat hij zich ook vaak van de ervaring bedient of ernaar verwijst. Dat laat hij in zijn teksten geregeld merken, vanaf de allereerste tot de laatste. Enkele voorbeelden (1):
Postquam me Experientia docuit, (...) (TIE, G I, blz. 5, 1)
Nadat de ervaring mij had geleerd, (...) (2)
(...) ut quotidiana experientia unumquemque satis docet (...) (PP, G 1, blz. 175, 17)
(…) zoals de dagelijkse ervaring eenieder duidelijk leert ( ....)
(...) experientia satis superque docet (...) (TP, G III, blz. 278, 1-2)
(…) de ervaring toont ten overvloede aan (...)
Nadat de ervaring mij had geleerd, (...) (2)
(...) ut quotidiana experientia unumquemque satis docet (...) (PP, G 1, blz. 175, 17)
(…) zoals de dagelijkse ervaring eenieder duidelijk leert ( ....)
(...) experientia satis superque docet (...) (TP, G III, blz. 278, 1-2)
(…) de ervaring toont ten overvloede aan (...)
Opmerking 2
Spinoza’s opvatting over de kenbaarheid van de wereld staat in schril contrast tot de positie van de 17de eeuwse sceptici die deze kenbaarheid betwistten. In zijn geschriften trekt hij meer dan eens van leer tegen de sceptici (3) . De in zijn tijd druk gelezen scepticus Sextus Empiricus (4) wordt één enkele maal met naam genoemd in een brief van 1674, gericht aan Hugo Boxel:
Spinoza’s opvatting over de kenbaarheid van de wereld staat in schril contrast tot de positie van de 17de eeuwse sceptici die deze kenbaarheid betwistten. In zijn geschriften trekt hij meer dan eens van leer tegen de sceptici (3) . De in zijn tijd druk gelezen scepticus Sextus Empiricus (4) wordt één enkele maal met naam genoemd in een brief van 1674, gericht aan Hugo Boxel:
Sextus Epiricus, aliique Sceptici, quos citas, dicunt falsum esse, quod totum sua parte majus est, et sic de caeteris judicant axiomatibus. (Ep. LVI, G IV, blz. 260, 27-29)
Sextus Empiricus en anderen sceptici, die je citeert, beweren dat het onjuist is dat het hele groter is dan zijn deel, en zo oordelen ze ook over andere axioma’s.
Sextus Empiricus en anderen sceptici, die je citeert, beweren dat het onjuist is dat het hele groter is dan zijn deel, en zo oordelen ze ook over andere axioma’s.
Scepticisme In de Hellenistische periode (4de-1ste eeuw v.C. ) van de Griekse geschiedenis kregen sceptici (= twijfelaars) o.i.v. toenmalige intellectuele en maatschappelijke veranderingen wind in de zeilen. Scepticisme wordt ook Pyrronisme genoemd, naar het boegbeeld van de oudste school, Pyrrho van Elis (360-270 v.C.). Van de Griekse sceptici kwamen geen geschriften tot ons; ze stelden, net als Socrates, hun gedachten niet op schrift. Via een zestal geschriften van Sextus Empiricus (ca. 250), een aanhanger van het scepticisme, zijn we evenwel redelijk goed op de hoogte van de denkwijze van de Griekse sceptici. Hijzelf was geen origineel denker maar hij beschikte wel over de gave om de gedachten van de sceptici treffend te formuleren. Sceptici beweerden dat het wezen van de dingen niet kan worden gekend: dit noemden ze acatalepsia. Zij schortten daarom elk oordeel op. Sceptici maken gebruik van tropen, methodische gezichtspunten, om hun stellingen te onderbouwen. Overigens, niet te vergeten: hun filosofie heeft net als het epicurisme en het stoïcisme een ethische dimensie die erop is gericht het levensgeluk te bevorderen. De Europese 16de en de 17de eeuw waren, net als de Hellenistische eeuwen, turbulente tijden die flink schudden aan de boom der zekerheden. De werken van Sextus Empiricus werden toen druk gelezen en het scepticisme won veel aanhangers. Zijn werk beïnvloedde Michel de Montaigne (1533-1592) en bleef tot in de 18de eeuw zeer populair. |
2 God bestaat
Baruch de Espinoza werd in 1632 geboren in een joods gezin dat deel uitmaakte van de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam. De religieuze opvoeding die in confessionele scholen van joden, christenen en moslims aan kinderen vanaf zeven jaar of vroeger wordt verstrekt, kwam en komt nog steeds neer op een vorm van religieuze indoctrinatie (5). Dat was voor Spinoza niet anders. Het bestaan van God, voor hem Jahweh, God van de Wrake, werd er van kindsbeen ingelepeld.
Opmerking 1
Dit geïndoctrineerd geloof verguldt Spinoza in zijn filosofie door het invoeren van de idee dat godsgeloof de mens aangeboren is en intuïtief op het spoor kan worden gekomen.
Opmerking 2
Het geloof in God was in de tijd van Spinoza, net als vele eeuwen voordien overigens, een ‘standaardopvatting’. Wie niet in God geloofde, werd beschouwd als een ongodist, d.w.z. niet meer dan een zwakzinnige of een liederlijk sujet. Deze opvatting bestaat nog steeds in strikte moslimkringen.
De rationele aanleg en de kritische aard van de jonge Spinoza veroorzaakten twijfel aan het traditionele joodse godsbeeld en religieuze opvattingen van het judaïsme.
3 Alles is natuur
Algemeen gesteld is naturalisme in de filosofie de opvatting die stelt dat alles natuur is of anders gezegd, dat al wat objectief bestaat tot de natuur kan worden herleid. De verklaringsgrond van alle dingen dient derhalve gezocht in de natuur.
Spinoza’s naturalisme is radicaal én consequent. Radicaal omdat in zijn opvatting de mens niet meer is dan een deel van de natuur, net als een boom, een rotsblok, of een regendruppel dat zijn. Consequent omdat zijn naturalistische opvatting de vijf delen van zijn Ethica onderbouwen.
Het naturalisme behoort tot de kern van Spinoza’s overtuiging en raakt zijn diepste wezen. Dat voelt men aan de stijl van volgende passus waarin hij bevlogen zijn opvatting over zijn naturalisme formuleert:
Nihil in natura fit, quod ipsius vitio possit tribui; est namque natura semper eadem, et ubique una, eademque ejus virtus, et agendi potentia, hoc est, naturae leges, et regulae, secundum quas omnia fiunt, et ex unis formis in alias mutantur, sunt ubique, et semper eadem, atque adeo una, eademque etiam debet esse ratio rerum qualiumcunque naturam intelligendi, nempe per leges et regulas naturae universalis.
(E III, Praefatio, Gebhardt II, blz. 138, 11-18)
In de natuur gebeurt niets dat haar als een gebrek kan worden aangerekend, want de natuur is altijd hetzelfde en overal één en gelijk in krachten en vermogen tot handelen, dat wil zeggen dat de wetten en de regels van de natuur volgens dewelke alles gebeurt en van de ene vorm in de andere overgaat, overal en altijd dezelfde zijn en dat er derhalve slechts een en dezelfde denkwijze moet zijn om de natuur van gelijk welke dingen te begrijpen, namelijk aan de hand van de universele wetten en regels van de natuur.
(E III, Praefatio, Gebhardt II, blz. 138, 11-18)
In de natuur gebeurt niets dat haar als een gebrek kan worden aangerekend, want de natuur is altijd hetzelfde en overal één en gelijk in krachten en vermogen tot handelen, dat wil zeggen dat de wetten en de regels van de natuur volgens dewelke alles gebeurt en van de ene vorm in de andere overgaat, overal en altijd dezelfde zijn en dat er derhalve slechts een en dezelfde denkwijze moet zijn om de natuur van gelijk welke dingen te begrijpen, namelijk aan de hand van de universele wetten en regels van de natuur.
Naturalisme In onze westerse filosofische traditie gaat het naturalisme terug tot in de Grieks-romeinse Oudheid. De Miletische ‘natuurfilosofen wisten al dat ‘alles’ deel uitmaakt van de natuur die zij in hun taal physis noemden. Alles in die natuur werd niet door goden en helden beredderd maar door universele natuurwetten. De Romeinse dichter Lucretius (2de eeuw v.C.) heeft die Oudgriekse filosofie in poëtische vorm uitgewerkt in zijn De rerum natura, een visionaire poëtische schepping die op velen grote invloed uitoefende, ook op Spinoza. In de Renaissance beleefde het naturalisme o.i.v. de humanisten een sterke heropleving. De Italiaanse monnik Giordano Bruno (1548-1600) verdedigde deze visie met passie in zijn geschriften. Hij stierf voor zijn onorthodoxe opvattingen op de brandstapel in Rome (6). Spinoza formuleerde zijn naturalisme in bijna dezelfde bewoordingen als Bruno, maar gaf aan het begrip, zoals we verder zullen zien, een eigen invulling. |
4 Eenheid in de veelheid
Spinoza’s naturalisme is de motor van zijn eenheidsdenken.
Spinoza ziet achter de veelheid van dingen (zaken en verschijnselen) slechts één enkel ding. Hij noemt dat ding ‘substantie’. Spinoza geeft aan dit begrip een eigen invulling. Het mag in zijn context, zoals verder zal blijken, niet zomaar vereenzelvigd worden met ‘materie’.
In het eerste deel van de Ethica dat, enigszins verrassend, de titel De Deo draagt, ontwikkelt Spinoza zijn metafysica en zijn ontologie. Het is zijn ambitie om in dit deel uit te leggen - ordine geometrico, op geometrische wijze - hoe de oneindig gedifferentieerde werkelijkheid noodzakelijkerwijs moet worden herleid tot een eenheidsprincipe.
Eenheidsdenken is de bron waaruit in onze beschavingssfeer de filosofie ontsproot.
Eenheidsdenken De antieke Griekse filosofie neemt een aanvang in de 6de eeuw v.C. met de Miletische natuurfilosofen. Zij waren allen op zoek naar het ene, echte oerbeginsel, een oerstof die ze archè noemden, de basisbouwsteen van de gekende wereld. Algemeen wordt Thales van Milete (624-546 v.C.) beschouwd als de eerste Griekse filosoof. Hij meende dat alle dingen uit één materie, namelijk ‘water’ bestonden. Andere filosofen opteerden voor andere basiselementen: zo koos bijvoorbeeld Herakleitos voor vuur, Anaximenes voor lucht. Spinoza is een eenheidsdenker die past in deze filosofische traditie. De moderne fysica is nog steeds door deze gedachte betoverd. Een ‘theorie van alles’ is de droom van tal van fysici, van hen namelijk die geloven dat het effectief mogelijk is om een universele eenheidstheorie te vinden die alles kan verklaren. Die eenheidstheorie moet alle bestaande natuurkrachten onder één noemer brengen. Het gaat over: zwaartekracht, elektromagnetisme, de grote atoomkracht (kracht die de kern van het atoom bij elkaar houdt), de kleine atoomkracht (die de radioactiviteit veroorzaakt). De eerste twee zijn al op één noemer gebracht in vorige eeuw, de laatste twee bieden weestand… Er zijn tal van geleerden die menen dat het nooit zal lukken, omdat een dergelijke theorie niet bestaat, of als die dan toch bestaat, dat die niet door mensen kan worden gevonden. |
5 Het postulaat van de voldoende reden (PVR)
Dit postulaat kan als volgt worden geformuleerd:
als X een ding is dat bestaat, dan is er ook een Y waarvoor geldt dat Y reden (of oorzaak) is voor het bestaan van X.
In de opvatting van Spinoza is er dus geen plaats voor het bestaan van een redeloos feit of een redeloze gebeurtenis.
Het PVR is een postulaat, d.w.z. dat het niet bewijsbaar is, maar wel dient aanvaard.
De totale filosofie van Spinoza steunt op dit postulaat. Spinoza maakt er op een dubbele wijze gebruik van:
- Al wat bestaat kan worden verklaard door een reden, een oorzaak: dit komt neer op een bevestiging van de begrijpelijkheid van de wereld.
- Spinoza gebruikt dit postulaat om de dingen te verklaren, d.w.z. door het opsporen van de voldoende reden, de causa efficiens (van Aristoteles) van de dingen en die te aanvaarden als verklaringsgrond.
Opmerking 1
De klassieke formulering van dit beginsel is van de hand van Leibniz:
(...) op grond van het principe van de voldoende reden aanvaarden we dat geen enkel feit als waar of bestaand wordt aanvaard, geen enkele uitspraak waar zonder dat er een voldoende reden voor bestaat, waarom dat zo is en niet anders. (Leibniz, Monadologie, 32)
Opmerking 2
Hoewel Spinoza en Descartes erg van leer trekken tegen Aristoteles (en Spinoza zich over de Stagiriet zelfs een keer smalend uitlaat...) leunen ze beiden erg op deze grootste van alle westerse filosofen en vader van alle wetenschappen (Pierre Pellegrini). Spinoza’s PVR-principe is ontleend aan Aristoteles, zoals blijkt uit onderstaande tekst:
We menen wetenschappelijke kennis te bezitten (...) wanneer wij denken dat we de oorzaak kennen van een feit, wanneer we weten dat het daarvan de oorzaak is en het niet anders kan zijn.
(Aristoteles, Analytica posteriora, 1, 2)
(Aristoteles, Analytica posteriora, 1, 2)
De filosofie van Spinoza is één samenhangend systeem, zowel een wereldbeschouwing als een levensleer. Zijn staatsleer sluit daarbij aan, meer zelfs, is er een onvervreemdbaar onderdeel van.
____
(1) E.G. Boscherini, Lexicon Spinozanum, den Haag, 1970, deel 1, lemma Experientia, blz. 406-408, twee en een halve bladzijde citaten...
(2) De volledige tekst van het Tractatus de intellectus emendatione en mijn vertaling vindt men op deze site onder de knop geschriften.
(3) E.G. Boscherini, Lexicon Spinozanum, den Haag, 1970, deel 2, lemma Scepticus.
(4) In de inventaris van Spinoza’s bibliotheek, die bewaard bleef, bevindt zich geen enkel van de zes werken van deze antieke auteur. Dat belet uiteraard niet dat hij met de grondgedachten van de sceptici vertrouwd was.
(5) Indoctrinatie, religieuze zowel als politieke, is een aanslag, met voorbedachten rade, op de menselijke geest en als dusdanig een (helaas straffeloos) misdrijf tegen de menselijkheid.
(6) Zie Bruno brandt... op de blog van deze site.
(1) E.G. Boscherini, Lexicon Spinozanum, den Haag, 1970, deel 1, lemma Experientia, blz. 406-408, twee en een halve bladzijde citaten...
(2) De volledige tekst van het Tractatus de intellectus emendatione en mijn vertaling vindt men op deze site onder de knop geschriften.
(3) E.G. Boscherini, Lexicon Spinozanum, den Haag, 1970, deel 2, lemma Scepticus.
(4) In de inventaris van Spinoza’s bibliotheek, die bewaard bleef, bevindt zich geen enkel van de zes werken van deze antieke auteur. Dat belet uiteraard niet dat hij met de grondgedachten van de sceptici vertrouwd was.
(5) Indoctrinatie, religieuze zowel als politieke, is een aanslag, met voorbedachten rade, op de menselijke geest en als dusdanig een (helaas straffeloos) misdrijf tegen de menselijkheid.
(6) Zie Bruno brandt... op de blog van deze site.
