George Steiner over Alain, maître à penser

Succesauteur Herman Koch neemt in zijn jongste roman ‘Geachte heer M’ de middelmatigheid in de middelbare school op de hak. Middelmatigheid bestaat in onderwijsinstellingen van laag tot hoog, in elk levensdomein, en dus ook in het wereldje van succesauteurs… Meer nog: mediocriteit is een belangrijke levensnorm, die het ons mogelijk maakt al wat er bovenuit schiet of onderuit glijdt te onderscheiden. Excellence, uitmuntheid, is zeldzaam. Maar die bestaat in de sfeer van het onderwijs gelukkig ook nog! Laten we het daarom even hebben over schoolmeesterschap.

We lopen in onze beschavingskring niet over van respect voor onze leermeesters. En toch: ‘Onderricht, gesproken en aanschouwelijk gemaakt, in woord of voorbeeld, is natuurlijk zo oud als de mensheid. Geen familie of sociaal systeem, hoe geïsoleerd en rudimentair ook, kan bestaan zonder leren of leertijd, zonder gedegen meesterschap en leerlingschap.’ Dat schreef George Steiner in Het oog van de meester (1).

---

George Steiner

Geestelijk leermeester
George Steiner (° 1929), literatuurwetenschapper en filosoof, schreef een erudiet boek over excellent leermeesterschap. Of we willen of niet: we passeren door de handen van onze meesters. Zonder leermeesters worden we niet volwassen. Ze drukken vaak een blijvende stempel op ons, een positieve en helaas ook wel eens een negatieve. Sommigen leermeesters halen de geschiedenis: Alain is er zo een. In zijn tijd had die man hele generaties in zijn greep: hij werd praeceptor Galliae genoemd, leermeester van Frankrijk… Steiner wijdt aan hem een uitvoerige passage (2).
George Steiner, die zelf door bewonderaars maître werd genoemd, rekent ook Alain tot een van zijn maîtres à penser. Zo noemen, in de Franse sfeer, dankbare leerlingen meesters aan wie ze geestelijk schatplichtig zijn. Heel vaak zijn dat louter boeken-meesters geen onderwijs-meesters.
Emile-Auguste Chartier (1868-1951) schreef onder het pseudoniem Alain. Hij was, beweert Steiner, oppermachtig in de république des instituteurs, ten tijde van de Franse Derde Republiek. ‘Toch is de naam van Alain vrijwel onbekend in de Anglo-Amerikaanse wereld. Vrijwel geen van zijn teksten is vertaald.’ Dat geldt ook nu nog voor Lage Landen bij de Zee.
Alain gaf les aan het eerste lyceum van Frankrijk, het Parijse Lycée Henri IV, waar hij in de hoogste jaren de filosofieklas voor zijn rekening nam. Hij zat er goed en toonde nooit belangstelling voor een universitaire leerstoel.

---

Alain (Emile-Auguste Chartier)

Grenzeloze stroom van gedachten
Alain schreef benevens filosofische werken, ook knappe memoires. Zijn leven als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog leverde boeken op als: Mars ou la guerre jugée (1921), filosofische beschouwingen over de oorlog en Souvenirs de guerre, voltooid in 1933. Zijn eigen leermeester eerde hij met Souvenirs concernant Jules Lagneau (1925). Ook de geschiedenis van zijn ideeën stelde hij te boek in Histoire de mes pensées (1936). Steiner noemt het een juweel. In een tijdspanne van 30 jaar publiceerde Alain in dag- en weekbladen ongeveer 5.000 Propos,filosofische columns over actuele gebeurtenissen uit zijn tijd. Een selectie ervan werd samen met andere werken gepubliceerd in vier forse delen van de Pléiade-reeks van Gallimard.
Alain had vanzelfsprekend zelf ook leermeesters. Hij doordrong zijn leerlingen van de idee om de grote klassieke auteurs te lezen, te lezen, en te hérlezen. Voor hem waren die niet alleen onuitputtelijke bron van literaire vreugde, maar ook aanknopingspunt voor zijn filosofielessen. Alains denken was bovendien doordrongen van de filosofie van Descartes en Spinoza. Steiner zegt hierover het volgende: ‘Voor Alain betekent leven denken; het bestaan registreren als een grenzeloze stroom van gedachten. Deze gelijkstelling was het hoogste goed voor Descartes en Spinoza, die beiden hun schaduw wierpen over Alains onderwijs.’
______
(1) George Steiner, Het oog van de meester, Amsterdam, 2004, blz. 15. Oorspronkelijke titel: Lessons of the Masters, London, 2003.
(2) O.c., blz. 110-116.

---

---