Devra Lehmann, Spinoza, The outcast thinker, South Hampton, New Hampshire, 2014. Uitgeverij Namelos, € 16 (ISBN 9781608981816) Ik stel u, lezer, graag een nieuw Spinozaboek voor, welja alweer een, maar toch bijzonder genoeg om het onder uw aandacht te brengen. Eerst en vooral: het boek werd geschreven door een joodse auteur en ontstond in joodse milieus. Dat is op zich al voldoende, meen ik, om belangstelling op te wekken: Spinoza is, zacht gezegd, voor velen in die kringen niet bepaald een chouchou. Vervolgens, en dit is opmerkelijk: het boek richt zich in de eerste plaats tot adolescenten, joodse en andere. De auteur wil zonder joodse oogkleppen nieuwsgierigheid opwekken en jongeren wijzen op de universele belangrijkheid van deze joodse filosoof. Ten slotte: Lehmann doet dat via een vlot verteld verhaal, neergeschreven in helder Engels, in niet al te lange hoofdstukjes, verlucht met talrijke zwart-wit-illustraties, en historisch verantwoord. Lehmann liet haar manuscript nakijken door Steven Nadler, Spinozaspecialist van over de plas. Dat stelt ons goeddeels gerust. Kortom, a good read, zoals de Amerikanen zeggen. Devra leidt in haar vaderland (joodse?) leraren op. Spinoza, The outcast thinker is wellicht ook uit haar pedagogische driveontstaan. Het verkeerde pad Lehmann volgde als jongedame les in een orthodox-joodse meisjesschool. Daar kreeg ze geschiedenisles van ene Armin Stief. Die waagde het in dat (enge) milieu de naam van Baruch Spinoza uit te spreken: ‘he said only that Spinoza was a very smart jew, tragically gone ‘off the path’. Meer kon er in die school van joodse fundamentalisten echt niet over de schoolbank. Maar de nieuwsgierigheid van de jonge Devra was gewekt en vele, vele jaren later komt dan dit boek uit haar pen… mooi toch van die leraar geschiedenis! Het boek is een joods boek. De ondertitel wijst daar al op: The outcast thinker, het gaat over een man die uit de joodse gemeenschap werd gekieperd. Ook de titels van de twee delen van het boek laten er geen twijfel over bestaan dat het in joodse toonaard werd gecomponeerd:
In dit boek krijgt de lezer het hele Spinozaverhaal voorgeschoteld: joodse context, biografie, leer, receptiegeschiedenis en nog veel meer, tot een geheel geweven. Dat is mooi meegenomen, want de meeste inleidingen tot Spinoza zijn niet zo compleet. De lectuur van Lehmanns boek is me goed bevallen. Het las vlot weg en ik leerde nog wat bij over de joodse cultuur. Haar vertellende stijl vergt natuurlijk ook het gebruik van verantwoorde fantasie. Hier en daar weet Devra wel wat meer dan de bronnen prijsgeven. Maar wie in dit geval daarover zeurt is een kniezer. ‘Beautifully described. If I were a young person reading this it would come as a revelation to me.’ Dat is wat Jonathan Israel erover denkt. Pierre Grimal (1912-1996) was oudhistoricus en Latinist met internationale faam. Dertig jaar lang was hij hoogleraar aan de Parijse Sorbonne. Als specialist Romeinse geschiedenis was hij in menig opzicht de tegenhanger van de onvolprezen Jacqueline De Romilly (1913-2014), lid van de Académie Française en eerste vrouwelijke professor aan het Collège de France. In de tweede helft van de twintigste eeuw was zij in Frankrijk dé Grande Dame van de hellenisten. Pierre Grimal voerde een vlotte pen en had literair talent. Hij schreef voor een breder publiek ook enkele historische romans. Geen grijze, doordeweekse academicus dus. In een van die erudiete romans lees ik: ‘Si je croyais aux dieux, je dirais comme tout le monde, qu’ il y en a dans les vieux arbres. Pourtant ce n’est pas un dieu dont on croit sentir la présence, mais ce que l’on y entend réellement, c’est l’écho des pulsations qui sont la vie même du monde. Sinon, pourquoi les arbres perdraint-ils leurs feuilles en automne, pourquoi leurs bougeons écloraient-ils au printemps? Qu’est-ce qui pourrait leur dire que le soleil vient juste d’atteindre le ‘noeud’ de l’ équinoxe, et qu’il est temps de s’éveiller? Naturellement, ils n’ont pas d’ âme pour savoir tout cela, mais la nature en les faisant naître, ne les a pas abandonnées; elle les a rendus solidaires de toutes les autres choses qu’elle faisait. Ainsi le voulait les grandes Lois.’ (1) Het is Atticus-Grimal die aan het woord is. Keek Spinoza over Grimals schouder? Dat zou wel eens het geval kunnen zijn. Het lijkt er alleszins sterk op. Maar nee hoor: het is de natuurvisie van Titius Lucretius Carus (99-55/54 v. C.) die Grimal in gedachten had. (2) Met die stoutmoedige Romeinse vrijdenker en propagandist van Epicurus stond Grimal op intieme voet. Overduidelijk had ook Spinoza die aandachtig gelezen. ____ (1) Pierre Grimal, Mémoires de T. Pomponius Atticus, Paris, 1976, blz. 4. Atiicus leefde van 110-32 v. C. Hij was bankier en ‘mecenas’. Atticus was goed bevriend met Cicero. Diens traktaat Over de vriendschap (De amicitia) werd hem opgedragen. Cicero schreef Atiicus ook een reeks brieven die bewaard zijn gebleven. (2) Lucretius, De Natuur van de Dingen, Groningen, 2011 (derde druk). De mooie vertaling is van de hand van Piet Schrijvers die ook Horatius en Vergilius vertaalde. Putin ad portas! (1). Rusland is terug van weggeweest. De Oekraïense crisis blijft de relaties van het Westen met Rusland flink onder druk zetten. Un lourd parfum de crise. Mogelijk een nieuwe IJstijd voor de boeg? We liggen er in het Westen (nog) niet wakker van, maar toch: niemand kan het gedrag van de Russische Beer voorspellen. Zeker niet als de Amerikaanse adelaar hem aanvliegt… Dat alles geeft mij ‘goesting’ om de sluimerende slavist in mij te reanimeren. Als vanzelf beland ik in een onderzoeksakker die in ons taalgebied weinig of niet werd beploegd: Spinoza in Rusland. En jazeker, die was er en is er wel degelijk. In dit artikel wil ik enkele aspecten van Spinoza’s receptie in Rusland onder de aandacht brengen. Spinoza (1632-1677) leefde in de voor-petrinische tijd. Peter de Grote (écht groot hoor, want een magere hecht van om en bij de twee meter!) werd in 1672 geboren, een jaar of vijf voor Spinoza’s overlijden. Hij beklom de tsarentroon in 1689 en regeerde dapper door tot in 1725. Er waren in dat Oude Rusland van voor Peter I, nogal wat drempels die een vroege receptie van Spinoza in Rusland onmogelijk maakten en de latere receptie hinderden. Eerst daarover enkele algemene beschouwingen. 1 Een eigen geschiedenis Rusland, kernland van de Slavische Beschaving, kende een aparte historie. Die is weliswaar met de Europese verbonden door tal van banden, maar ontwikkelde zich op specifieke, eigen wijze. Over Rusland en de Russen objectief en sereen oordelen, is alleen mogelijk wanneer men dat doet vanuit het perspectief van haar eigen geschiedenis. In het Oude Rusland is de geschreven literaire cultuur eerst in de 11de eeuw op gang gekomen. Kerkslavisch, niet het Russisch, was de literaire taal. De eerste drukpers stond in 1553 in Moskou en drukte alleen religieuze boeken. Nog in de 18de eeuw waren er meer handschriften dan gedrukte boeken in omloop! Het literaire leven werd gedomineerd door Russisch-Orthodoxe geestelijken. Vooral theologie, heiligenlevens en historische kronieken genoten literaire voorkeur. De kwaliteit stond op een bijzonder laag pitje. Belangstelling voor ‘filosofie-puur’ was gering en een ‘filosofische literatuur’ was vrijwel onbestaande. Tot op het einde van de 17de eeuw was er vrijwel geen contact met de Latijns-christelijke cultuur. In de loop van de tweede helft van de 17de eeuw kon dus van een contemporane receptie van Spinoza in Rusland geen sprake zijn. De kloof in ruimte en cultuur was te wijd… 2 Joden In de Slavisch-christelijke wereld, vooral ook in Rusland, werden joden gehaat en vervolgd. Bekeken vanuit christelijk perspectief, waren Joden immers godmoordenaars, een bijzonder soort ‘ongelovigen’, die zich overgaven aan duistere rituelen en praktijken. Niet vergeten dat het woord pogrom van Russische origine is. Jood Baruch Spinoza kon niet bepaald een sympathiek visitekaartje presenteren in kringen van popes, aartspopes, diakens en soortgelijken die het geestelijk leven in Rusland domineerden. 3 Latijn Het Oude Rusland ontleende zijn beschaving voor een grootste deel aan Byzantium. De Russen laafden zich (spijtig genoeg?) niet of nauwelijks aan de Grieks-Romeinse wortels van het Byzantijnse Rijk en de humanistische tradities die ermee verband hielden. Daarom was het Grieks en het Latijn voor de Russen... Chinees. Daar kwam evenwel verandering in tegen het einde van de 17de eeuw, die een merkwaardige opbloei beleefde van de studie van het Latijn en het Oudgrieks. Rusland bracht sedertdien uitstekende latinisten voort. De taalbrug die toen gebouwd werd, was van fundamenteel belang voor een direct contact met de Latijn schrijvende Spinoza. 4 Atheïsme, materialisme Spinoza mag beschouwd worden als een symptoom van de geloofscrisis die Europa in de 17de eeuw in een houdgreep hield. Ratio en geloof kruisten daar de degens. Ook Rusland beleefde in de 17de eeuw turbulente religieuze tijden. Niet omdat de Russen hun geloof door de ratio lieten aanvreten, verre van, wel door een kerkelijke twist die in hun geschiedenis bekend staat als het Grote Schisma. Een wat late echo van de Europese Hervorming van de 16de eeuw. Het geloof was en bleef in Rusland overeind als een rots in de branding; het bleef een onwankelbare pijler van hun samenleving en werd door de Russen vurig omhelsd. De ‘pantheïstische’ of ‘materialistische’ stellingen à la Spinoza pasten toen zeker niet in de toenmalige intellectuele en spirituele context van het land. Ook in de twee daaropvolgende eeuwen werden die en aanverwante opvattingen door de band vijandig onthaald. Het Oude Rusland zal plaats ruimen voor een Nieuw Rusland, dat zich op het einde van de 17de eeuw reeds aanmeldt. Vadertje Peter de Grote oriënteerde Moedertje Rusland resoluut op Europa en schuwde daarbij de knoet niet. Sint-Petersburg, Zijn Stad, was een ‘Venster op Europa’. Toen dat op een kiertje stond, glipte Spinoza binnen. We zijn dan al een eindje op weg in de 18de eeuw. Invloed van Jezuïeten Vanaf de 18de eeuw werd in Rusland in woord en geschrift ook aan Spinoza aandacht besteed. Bij wijze van exempel stel ik in dit verband twee merkwaardige figuren voor die ten onzent niet erg bekend zijn. Ze hebben niets met elkaar gemeen, behalve het feit dat ze het over Spinoza hebben gehad. De eerste is Feofan Prokopovitsj, een geboren Oekraïner, zonder meer een van de belangrijkste persoonlijkheden in de Russische geschiedenis van de 18de eeuw. Hij was, natuurlijk, tégen. De tweede, waarover later, is Tjaadajev, rasechte Rus, die leefde in de 19de eeuw en op zijn eigen manier ook een hoogst merkwaardige kerel. Hij was vóór. Feofan Prokopovitsj (1681-1736), geboren in Kiev, genoot een uitstekende opleiding. Zijn opvoeding werd verzorgd door een oom, die rector was van de Kievo-Mogilianski Akademia, voorloper van de huidige universiteit in Kiev. De invloed van de jezuïeten in die school was niet gering. Feofan volgde nadien les in scholen van deze orde in Polen. De jonge Feofan was daar meer dan goed op weg om katholiek te worden. Dat werd hij dan ook… Om zijn studies te voltooien, reisde hij af naar Rome. Daar studeerde hij verder aan het Grieks Sint-Athanasiuscollege, door de jezuïeten opgericht om van Slaven en Grieken apostelen te maken van het katholicisme. In dat college maakte hij kennis met Hervorming en Renaissance, twee Europese geestesstromingen die Rusland nooit hadden beroerd. Daar werd ook de basis gelegd voor een blijvende sympathie voor de hervormingsaanpak van Luther en de zijnen. Hij bestudeerde er dus grondig de westerse geschiedenis en wetenschap, filosofie en literatuur. Hij kende tal van talen waaronder het Latijn. Tijdens zijn studies verdiepte hij zich in de werken van o.a. Machiavelli, Descartes, Bacon en Hobbes. Kortom, Feofan werd een behoorlijk geleerde knaap, met dank aan de jezuïeten. N. Brian-Chaninov, die in 1929 in de taal van Molière een nogal persoonlijke, maar vandaag nog lezenswaardige Russische geschiedenis schreef, paste hem volgend kleedje: 'Un homme supérieurement doué, très persuasif, mais d’un esprit naturellement faux' (2). Eenmaal terug in zijn vaderland, keerde hij gedegouteerd de Katholieke Kerk de rug toe en werd orthodox monnik. De intolerante en kortzichtige kerkelijke politiek van paus Clemens XI zat daar voor meer dan iets tussen. In Kiev gaf Feofan les in de Academie. Zijn geletterdheid in woord en geschrift bracht hem, onvermijdelijk, in het vizier van Tsaar Peter de Grote. Die ontbood hem in 1716 naar Petersburg. Hij won daar al snel het vertrouwen van zijn Heer en Meester. Die verhief hem eerst tot de waardigheid van bisschop, nadien tot die van aartsbisschop van Pskov en Narva. Feofan was de inspirator en de architect van de hervorming van de Russische Kerk die Peter de Grote doorvoerde in het kader van de modernisering van zijn land. Kerken waren, vroeger uiteraard veel meer dan nu, seats of power. Na eeuwenlange samenwerking tussen Kerk en Staat, begonnen in de 17de eeuw wereldlijke machthebbers het kerkelijke instituut steeds meer te wantrouwen. Ook de Orthodoxe Kerk was in het Oude Rusland een machtige instelling. Tsaar Peter zag in de autonomie van die kerk een bedreiging voor zijn gezag als alleenheerser (samoderzjets). Hij was vastbesloten daar wat aan te doen en vond in de persoon van Feofan Prokopovitsj een waardige medestander. Peter de Grote schafte het Russisch-Orthodoxe patriarchaat af, verving het door de Heilige Synode die hij zelf presideerde, en ‘begunstigde’ de Kerk in 1720 met een 'Geestelijk Reglement' (Doechovny Reglament). Heel deze hervorming was getekend: Feofan Prokopovitsj… Onverbloemde atheïst De betekenis van Feofan Prokopovitsj op wetenschappelijk, filosofisch en literair gebied is evenmin te onderschatten. Hij schreef heel wat bij elkaar: theologische en filosofische werken, polemieken, wetenschappelijke en ook literaire werken. Hij schreef o.a. een toneelstuk Tsaar Maximiliaan, dat zo populair werd dat het tot de Russische folklore ging behoren en tot in het begin van de 20ste eeuw op jaarmarkten werd opgevoerd. Prokopovitsj wordt nog altijd vermeld in de Russische literaire geschiedenis (3). Een van zijn theologisch-filosofische geschriften draagt als titel Traktaat over de goddeloosheid (Rassoezjdenie o besbozji) (4). In dat geschrift duikt, onvermijdelijk, ook de naam van Spinoza op. Hij wordt er, in het spoor van een sterke westerse traditie en omkleed met argumenten, opgevoerd als een onverbloemde atheïst. Meer dan waarschijnlijk kwam Prokopovitsj tijdens zijn studies in Polen en Rome Spinoza op het spoor. Die was hem, vrijwel zeker, komen aanwaaien uit Duitsland. Tijdens zijn opleiding maakte Feofan kennis met Leibniz, die Spinoza (heimelijk) bewonderde, en nadien ook met Christian Freiherr von Wolff (1679-1754), ca. 1730 in Europa filosoof à la mode en Leibniz-adept. Verwestering Peter de Grote oriënteerde zijn land op het Westen. De gevolgen bleven niet uit. De betrekkingen tussen het Westen en Rusland werden op alle vlakken aangehaald. Veel Russen gingen in het buitenland studeren en kregen bij hun terugkeer belangrijke overheidsposten aangeboden. Ook op cultureel vlak was de ‘verwestersing’ merkbaar: in de 18de eeuw waarde een Verlichting doorheen heel Europa. Ook de Russen lieten zich nu niet ongelegen: voor het eerst in de Russische geschiedenis kreeg in dat land een Europese culturele beweging voet aan grond. Tijdens de regering van tsarina Elisabeth Petrovna (1741-62) zette die trend zich nog sterker door. De Franse taal en cultuur won zienderogen aan invloed. Ook dat was een algemeen Europees fenomeen. Wie beschaafd was, of althans de schijn wilde wekken dat te zijn, sprak Frans en voerde een levensstijl à la Française. De Russische elite verfranste in snel tempo. Catharina II, de Grote, van Duitse komaf , was aanvankelijk de Verlichting toegedaan. Ze correspondeerde o.a. met d‘Alembert, Diderot, met Grimm en Voltaire, die haar wat dubbelzinnig la Semiramis du Nord noemde. Toen vanuit Frankrijk in de jaren 1780 een revolutionaire wind aanwoei, bekoelde haar enthousiasme merkelijk. Ze rook onraad lang voor het onweer in 1789 in Frankrijk losbarstte. Ik stel u kort de belangrijkste Russische Verlichter voor. Spinoza was voor hem geen onbekende. Speelkameraadje Alexander Nikolajevitsch Radistjev (1749-1802) was de zoon van een grootgrondbezitter. Zijn grootvader was een speelkameraadje van Peter de Grote. Het baart dus geen verwondering dat de jonge Alexander als page mocht studeren aan het hof in Petersburg. Hij werd geselecteerd om met andere verdienstelijke pages verder te studeren in Leipzig. De groep werd begeleid door een overijverige en corrupte supervisor, die voor de tsarina de rol vervulde van zedenmeester en penningmeester. Radistjev verbleef er ongeveer vijf jaar en volgde o.a. colleges in de rechten. In de periode dat hij in Leipzig was, ‘studeerde’ daar ook een zekere Goethe. Of ze elkaar (in de kroeg of elders) hebben ontmoet, is niet bekend. Alexander was leergierig en een vlijtige bij. Hij maakte er kennis met Duitse filosofen als Leibniz, Wolff, Herder en Mendelsohn. Hij keek ook over de grenzen en verdiepte zich in zijn vrije tijd in de Franse philosophes. Die nieuwlichters waren, begrijpelijk, niet in het studieplan opgenomen... Eenmaal teruggekeerd in zijn vaderland, gaat Radistjev in staatsdienst. Hij had de kop vol revolutionaire ideeën en dacht erg kritisch over de autocratie in zijn land. Hij brak toen al een lans voor de afschaffing van de lijfeigenschap. Zijn tomeloze liefde voor de vrijheid en zijn revolutionair karakter vertolkt hij in een omvangrijk gedicht Vrijheid (ca. 1781-83). Het is een lang episch stuk van 54 strofen. Het veroorzaakte ophef. In strofe 13 voorspelt Radistjev, meer dan een eeuw voor de feiten, het gewelddadig einde van het tsarenregime: ‘Een vlijmend zwaard ontwaar ik, Flikkeren doet het alom, Dood in diverse vormen waart over trotse vorsten, Verheugt u, vereende volkeren, wrekend natuurrecht leidt de tsaar naar het schavot.' In zijn Reis van Petersburg naar Moskou (5) integreert Radistjev enkele strofen van dit gedicht. Dat boek is het eerste revolutionaire boek dat in Rusland gepubliceerd wordt. Het glipt door de mazen van de censuur en de poppen gaan aan het dansen… Het exemplaar dat La Grande Catau (Catharina II) ter lezing in handen werd gespeeld, staat vol met haar driftige aantekeningen. Ze was woedend over zoveel opstandige en staatsgevaarlijke taal. Ze liet Alexander ter dood veroordelen. Korte tijd nadien werd de straf omgezet in 10 jaar verbanning naar Siberië. In dat vermaledijde boek worden nogal wat westerse filosofen en schrijvers opgevoerd. Spinoza is er evenwel niet bij. Pierre Bayle wel (6). Diens Dictionaire historique et critique (1695-97) bevatte een Spinoza-artikel, dat voor de verspreiding van een ‘zeker beeld’ over Spinoza achteraf bijzonder belangrijk is gebleken. Bayles invloed laat zich overduidelijk ook in Rusland gevoelen. Vijf jaar verblijft Radistjev in de Siberische woestenij. Hij studeert en schrijft er. In 1792 voltooit hij een geschrift dat handelt Over de mens, over sterfelijkheid en onsterfelijkheid (7). Het geschrift werd in 1809 posthuum gepubliceerd. Radistjev inventariseert in dat boek alle stellingen voor en tegen de onsterfelijkheid van de ziel. In de behandeling van dat thema mag Spinoza niet ontbreken. Radistjev spreekt met enige sympathie over materialisten als Helvétius en atheïsten als Spinoza, maar deelt hun mening niet. Het onderscheid dat hij maakt tussen persoonlijke respectabiliteit en verwerpelijke wereldbeschouwing is terug te voeren op Bayle. Na het overlijden van Catharina II stelt haar zoon Paul I een einde aan zijn verbanning. Volledig eerherstel komt eerst in 1801 onder tsaar Alexander I. Die betrekt hem zelfs bij juridische hervormingen die hij plande. Radistjevs radicale aard speelde hem in deze samenwerking weer parten. Toen er weer gedreigd werd met verbanning naar Siberië en de hervormingen niet de gewenste kant opgingen, beroofde hij zich in 1802 van het leven door het innemen van gif. Spinoza in het Russisch In de 19de eeuw was Spinoza in Rusland lang geen onbekende meer. Pierre Bayle had zijn werk gedaan. Spinoza wordt vaak vermeld in filosofieoverzichten in scholen en universiteiten. Het feit dat er in Rusland van oudsher nogal wat onderwijs werd verstrekt door Fransen en Duitsers, bevorderde de doorstroming van nieuwe (en minder nieuwe) westerse filosofieën. Er zijn nu ook Russische vertalingen van Spinoza beschikbaar. In wat volgt, twee hoogst merkwaardige 19de-eeuwse persoonlijkheden die Spinoza kenden. De eerste is minder bekend, de tweede een overbekende literaire gigant. Pjotr Jakovlevitsch Tjaadajev (1794 -1856) was officier in een huzarenregiment. Hij vocht tegen Napoleon in de slag bij Borodino. Toen zijn regiment in Tsarskoje Selo ingekwartierd was, maakte hij daar kennis met de jonge Alexander Puschkin. De Dichter des Vaderlands liep er school en was behoorlijk onder de indruk van Tjaadajev. Ten bewijze daarvan, een regel uit een kort gelegenheidsgedicht: 'In Rome zou hij een Brutus zijn geweest, in Athene een Pericles.’ (8) Tjaadajev was in de jaren '30 van de 19de eeuw in Moskou de aanvoerder van de ‘Westerlingen’ een groep intellectuelen die voor Rusland alle heil in het Westen zochten. De Slavofielen, hun tegenhangers, verdedigden de Russische volksaard en meenden dat Rusland alle troeven had om zich in de wereld door te zetten. Achteraf bekeken hadden ze het niet zo verkeerd voor… Tjaadajev was in die tijd in Moskouse cercles (salons) een graaggeziene gast: hij had over Rusland uitgesproken meningen, stak die niet onder stoelen of banken en er circuleerden teksten van hem… In 1836 publiceert hij in het tijdschrift Teleskop een stuk dat zijn leven grondig overhoop zal halen. Het is een brief. De eerste van een reeks van acht die hij in de loop van 1828-1829 in het Frans schreef en opdroeg aan een Dame (9). ’Een schot gelost in het midden van de nacht,’ zei Puschkin. Die eerste brief was weer eens, onbegrijpelijk voor velen, door de mazen van de censuur geglipt. Rusland wordt in die eerste brief afgedaan als een achterlijk land dat geen karakter had, geen verleden en geen toekomst… Beroering alom, tot in de hoogste regionen. Het tijdschrift werd verboden, de censor ontslagen, de uitgever verbannen naar Siberië. Tjaadajev werd gek verklaard en verplicht tot een behandeling. Op dit vlak maakt Tsjaadajev geschiedenis: hij is de eerste in een lange reeks van dissidente Russische intellectuelen die in de Sovjettijd de psychiatrie werden ingeduwd om ze monddood te maken. Het duurde overigens tot in 1987 voor de volledige collectie brieven voor de Russen (in het Russisch) beschikbaar was. De vierde brief wordt voorafgegaan door een Spinozacitaat. Tjaadejev bezat een Duitstalige Spinoza-editie, (Leipzig, 1796). Het citaat komt niet uit De anima zoals hij foutief aangeeft. Het betreft een fragment van E I, St. 31. (10). Spinoza wordt ook nog op andere plekken vermeld in zijn (beperkt) oeuvre. We vernemen een wat late echo van de Pantheismusstreit die in het laatste kwart van de 18de eeuw door Jacobi in Duitsland in gang was gelopen. Pjotr Tjaadajev begaf zich op het eind van zijn leven steeds meer op mystieke paden. Eigenzinnige opvattingen In de 19de eeuw had de Russische literatuur een universele betekenis. Schrijvers als Gogol, Turgeniev, Dostojevsky, Tsjechov en vele anderen behoren nog steeds tot het literaire wereldpatrimonium. Lev Nikolajevitch Tolstoi (1828-1910) behoorde ook tot die selecte groep van Russische wereldauteurs. Oorlog en Vrede, zijn magnum opus, is voor de Russen wat de Ilias was voor de Oude Grieken. Een belangrijk aspect van zijn leven blijft soms nogal onderbelicht en is daarom minder bekend. Tolstoi was ook een denker en levenslang een waarheidszoeker. In de loop van zijn leven bouwde hij een eigen levensfilosofie op die doordesemd was van eigenzinnige opvattingen over het Christendom. Zijn opvattingen daaromtrent brachten hem in conflict met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Een stroom bezoekers, uit heel de wereld kwam de Oude Goeroe bezoeken op zijn buitenverblijf in Jasnaja Poljana (Klare Bosplek). Dit landgoed ligt ten zuiden van Moskou. Het is vandaag een museum en nog steeds een pelgrimsoord voor bewonderaars en Tolstoianen. Om er te geraken neem je in Moskou de trein naar Koersk, uitstappen in Toela, en dan nog een flink end tot je er bent. Tolstoi's verzamelde werken in de editie van de Russische Akademie voor Wetenschappen omvat bijna honderd delen. Het bevat naast literair werk ook pedagogische, economische en religieuze geschriften. Er zit ook een ‘wijsheidskalender’ tussen, met, voor elke dag van het jaar, een lepel wijsheden (11). Vele ervan zijn van hemzelf. Die kalender bevat ook citaten van westerse auteurs. Van Spinoza welgeteld drie: Alle dingen in deze wereld bestaan slechts op twee manieren: we kunnen naar ze kijken als materiële dingen die in tijd en ruimte bestaan, of we kunnen inzien dat ze in God bestaan en dat ze werden voortgebracht door de goddelijke natuur die op alle dingen haar afdruk achterliet. (5 juni) De drie citaten knopen aan bij drie problemen die hij zijn leven lang overpeinsde: de keuze tussen materie en god, de ware betekenis van het Nieuwe Testament, en de vraag: hoe gelukkig te worden… Op de morgen van 20 november 1910 verliet de 82 jarige Lev Tolstoi, alleen en in alle stilte, zijn landgoed. Na jaren tobben en aarzelen vond hij in zich toch nog de kracht om met zijn familie (zijn vrouw Sophia) te breken. Hij kwam niet verder dan het stationnetje van Astipovo, waar hij in onwel werd en eenzaam in een kamertje stierf (12). Hij mocht van de Orthodoxe Kerk niet begraven worden in gewijde grond. Tolstoi kreeg zijn laatste rustplaats in zijn geliefd Jasnaja Poljana. ____ (1) Ten tijde van de Punische Oorlogen (3de-2de eeuw v. C.) deden de Romeinen het in hun broek als de kreet ‘Hannibal ad portas’ (Hannibal komt!) door de stad gonsde… (2) N. Brian-Chaninov, Histoire de Russie, Paris, 1929, blz. 255. (3) Karel van het Reve, Geschiedenis van de Russische literatuur, Amsterdam, 1985, blz. 35. Van het Reve zaliger vermeldt op deze bladzijde slechts biografische algemeenheden en geeft, vreemd genoeg in een boek over literatuur, geen informatie over het literaire werk van Feofan. (4) Feofan Prokopovitsj, Rassuzjdenie o besbozji, Moskwa, geschreven ca. 1730, maar eerst gepubliceerd in 1774. (5) А. Радищев, Путешествие из Петебурга в Москву, Моква, 1981, стр. 202-203: Меч остр, я зрю, весде сверкает, в различных видах смерть летает, Над гордою паря. Ликуйте, склепанны народы, Се право мщенное природы На плаху возвело царя! Radistjev gaf dit boek uit in eigen drukkerij na de opheffing van het staatsmonopolie op de drukpers door Catharina II (1783). Hij liet 650 exemplaren van zijn persen rollen. Het merendeel ervan vernietigde hij zelf toen de moeilijkheden begonnen. Er resten van die eerste druk nu nog welgeteld 13 exemplaren. Ook latere heruitgaven werden op last van de overheid vernietigd. Eerst in 1905 konden de Russen het boek lezen. V. I. Lenin eerde hem in 1918 met een borstbeeld in het Winterpaleis in Petersburg. Het staat er nog steeds. (6) O.c., blz. 71. Radistjev verwijst naar een passage in de Dictionaire. (7) Радищев, О человеке, о чего смертность и бесмертии, 1809. (8) Пушкин, Полное Собрание Сочиений, Т. Второй, Москва, 1994, стр. 124. К портрету Чедаева, ‘(…) Он в Риме был бы Брут, в Афинах Периклес. А здесь он - офицер гусарской.’ (9) Pierre Tchaadaev, Lettres Philosophiques, adressées à une Dame, Paris, 1970. Ik gebruik verder een Russische vertaling van de brieven. (10) П. Я. Чаадаев, Избранные сочинения и письма, Москва,1991, стр. (11) Leo Tolstoy, A Calendar of wisdom, Wise Thoughts for Every Day, Brockhampton Press, 1991, blz. 157, 203 en 354. Niet beschikkend over een Russische editie, behelp ik mij met deze vertaling. (12) Jay Parini schreef over deze geschiedenis een goed gedocumenteerde roman, The Last station. Die had redelijk wat succes , werd ook in onze taal vertaald en in 2009 (DVD 2010) in het Engels verfilmd door de Duitse regisseur Michael Hofman. |
AuteurWilly Schuermans (...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft. Willem Meijer (1903) SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677) Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
[email protected] Mijn andere sites! |