Mon intention est de corriger ici ce que j'ai toujours trouvé d'abstrait et de sec dans le petit volume bleu qui parut dans la collection Delaplane, Les Philosophes. Je me suis longtemps demandé pourquoi je n'aimais pas ce résumé exact et bien sage. Le ton me semblait en être tout à fait étranger à l'étonnante entreprise de Spinoza. Oui, il me semblait que je trahissais ce grand homme en l'exposant tout au niveau du bon sens. Cela me semblait trop professeur. La philosophie est certes une grande chose; on peut en faire tout ce qu'on veut, excepté quelque chose de plat. Il en est de même pour la Raison, pour la Sagesse, lesquelles consistent surtout dans un jeu dont il importe de conserver l'efficacité; car rien ne se perd plus aisément que la vie et la force des idées.
Maintenant, je commence. Il faut partir de Descartes, et mener cette belle doctrine jusqu'à Spinoza. C'est le moyen de ne pas tomber dans la philosophie scolaire et de réveiller l'homme dans le lecteur. Pénétrez-vous donc de l'esprit des Méditations, en considérant surtout ce qui a pu effrayer Descartes lui-même, et le renvoyer aux mathématiques, cent fois plus faciles, où le courage est suffisant de même qu’à la guerre. Je vais considérer d'abord la présence de Dieu, si évidente dans les Méditations. Concevez Descartes s'enfonçant dans quelque retraite pour y être seul, et s'entretenant avec son propre esprit et retrouvant le monde entier et tout l'Être. Par ceci d'abord que Dieu, ou l'Esprit, est indivisible; ce qui fait que, si on en découvre une partie en soi-même, nécessairement on doit l'y trouver tout; de façon que le mouvement de prier, ou de méditer, nous retire des hommes et des choses, et nous met en possession de notre liberté qui est Dieu même. Une telle conclusion que Descartes n'a pas développée devait l'effrayer, comme tout ce qui remet à l'homme un grand pouvoir. Le poste de roi inspire naturellement beaucoup de défiance. En chacun est l'Esprit absolu, le Grand Juge, juge de toutes les valeurs, juge de l'opinion, de la majesté, juge des cérémonies. Un tel pouvoir invite énergiquement l'homme à fonder une religion : “Quoi, se dit-il, encore une!” Cette réflexion sur soi a donné de l'humeur à Rousseau, et il n'en pouvait être autrement. Je suis persuadé que ce chapitre du Contrat Social, intitulé “Le Droit du plus fort”, n'a jamais pu être oublié de Rousseau, et qu'il ne se l'est pas pardonné. C'est tout à fait de même que la morale de Kant, qui rendait inutiles tant de raisonnements métaphysiques, a fait peur aussi à ce grand philosophe, qui a repoussé de lui cette grandeur. L'œil perçant de Descartes avait aperçu toutes ces difficultés. Aussi, conseillé par Mersenne, ce grand jésuite, a-t-il dû regretter son poste de soldat déjà assez effrayant, et arriver à la Modestie absolue dont j'ai trouvé des exemples dans Lagneau et dans Lachelier. Nous voilà donc déjà assez avancés dans ce chemin, quand nous avons connu par Descartes que l'Esprit est un. Or, il était arrivé à Spinoza de lire Descartes. Il l'avait mis en propositions mathématiques, sous le titre de Cogitata Metaphysica. Mais lui, Spinoza, n'eut point peur de son Esprit et s’y livra tout, avec la naïveté admirable d'un lecteur de la Bible. Si vous lisez la Bible, vous ne vous empêcherez pas de penser que l'unique religion est là, et le seul Dieu, et la vraie politique. J'ai souvent dit et je répète ici que ceux qui ont grandi en familiarité avec la Bible ont une immense avance sur leurs contemporains ils savent adorer et ils savent mépriser; d'où leur est venue cette persécution continue qui, en les séparant des hommes, les a obligés à former l'Humanité. D’où une haine qui dure encore, et qui ne peut cesser que par le développement de l’immense idée hébraïque, qui ne peut rester, qui évidemment appelle une suite, et une infinité de Messies. Mais que de périls encore dans cette gloire! Spinoza a accepté ce rôle d'impie et de méprisé, parce qu'il a mis en balance avec les plaisirs de l'amitié, les plaisirs de l'amour de Dieu, et qu'il a pris le parti du bonheur, comme on voit dans la cinquième partie de L'Éthique. Si vous avez lu la Bible, vous savez que là est le vrai Dieu et la seule religion qu'on ait connue; aussi méprise-t-elle toutes les autres; de là ces haines, comme j'ai dit; et cet effrayant isolement qui vient de ne vouloir rien, de n'estimer rien, sinon la Pensée, par laquelle nous pouvons nous tenir en communication avec Dieu. Aussi les pierres lancées contre Spinoza retombent sur nous. Tel est le monastère moderne. On aperçoit les raisons d'être spinoziste; car cela aussi est défendu. Le mouvement de se mêler au peuple est le mouvement même de tout Esprit. Mais le mouvement de se retirer en soi, de se refuser, est encore plus fort. Telle est la situation d'un esprit moderne devant la Politique, détestée et inévitable. En lisant, de Spinoza, Le Traité Politique du Droit naturel, ainsi que le Traité Théologico-Politique, sans doute y trouverez-vous toutes les conditions de la République, et sans doute vous me pardonnerez d'avoir considéré Spinoza comme le pur radical. Il est étonnant que le pur jacobin aussi bien que le pur moine soient le même personnage que Spinoza, tant de lois et si vainement maudit. On aperçoit quel usage on peut faire de Spinoza. On s'étonnera sans doute de la puissance de ce résumé bien sage, qui forme le corps du présent petit ouvrage. Oui, mais l'âme? On trouve plus d'âme dans les persécuteurs, dans les guerriers, dans tous les Glorieux de l'Histoire, que dans le Juif studieux qui pourtant sera amené à porter dans les rues l'écriteau que Spinoza portait pour dénoncer tous les tyrans. La question se trouve ainsi clairement posée. Car il faut préférer la justice et venger l'innocent. Je ne vois pas sans surprise la masse imposante des prêtres et des fidèles, enfin de toute l'Église, faire si souvent le contraire et confirmer l'esclavage universel. J'ai dit quelquefois que la philosophie était bien dangereuse. Aussi nul homme ne fut plus réfuté que Spinoza. Nul système ne fut plus maudit que ce détestable panthéisme. Il reste à savoir ce que c'est. Parce que Dieu est un et indivisible, Dieu est partout présent; comme au reste on l'enseigne. Mais malheur à qui l'enseigne. Et le jésuite éternel nous rappelle qu'il ne faut pas le dire. Quand vous aurez assez considéré toutes ces contradictions, qui font la guerre parmi nous, alors vous copierez L’Éthique d'un bout à l'autre, car c'est par là qu'il faut commencer si l'on veut éprouver cette beauté biblique, type de toute grandeur. Après cela, les très sages Propositions et les très prudents Scholies de l'Éthique vous sembleront de grands et beaux versets de la nouvelle religion. Et dites-vous bien que la Grande Réconciliation se fera ainsi, et non autrement; par le culte de l'Humanité retrouvée et par ce qu'il faut appeler le joyeux fanatisme de la Raison. Songez au nombre des humains qui sont indignés en voyant que c'est la déraison qui règne. Car, enfin, il faut s'y opposer. On n'a pas le droit d'abandonner la Raison et la Justice. Ces abandons ont mérité ce que nous voyons présentement. Donc, à chaque fois que vous revenez à Spinoza avec tout votre courage perdu et que vous n'y voyez plus rien, cachez-vous, à la manière de Descartes, dans ce vaste monde et interrogez l'esprit un et indivisible. Alors, inévitablement, l'esprit vous reviendra, et les formules spinozistes retrouveront leur sens, soit que vous vous jetiez dans la Politique ou bien dans la Morale, ou bien dans le plaisir. Alors vous vous retrouverez dans la Bible, en face de Jéhovah et d'une sagesse aussi vieille que le monde. Tel est donc le sens du Spinozisme, sens bien positif et bien aisé à saisir, pourvu qu'on soit persuadé que l'on est en présence de l’Esprit universel. Cette persuasion vous rendra la pensée supportable, et soudain vous vous reconnaîtrez homme, toujours à la lumière de l'axiome : Homo homini deus, qui est la clef de la future République et de l'égalité 48. Je dis égalité, parce qu'il ne se peut pas que l'homme n'ait pas de passions et parce que toute affection cesse d'être une passion dès qu'on en forme une idée adéquate. Là est le secret de la Paix, qui dans tous les cas est la Paix de l'âme, vérité très méconnue. Par ce moyen vous formerez le parti Spinoza, que vous vous garderez d'appeler le parti juif, mais qui n'en sera pas moins ce parti-là. Alors, sans combat, le nazisme, le fascisme et toute sorte de despotisme seront vaincus, et la méchanceté exactement impuissante, comme elle est (car elle n'est rien). Tel est l'avenir prochain, que renferme ce petit livre. Alain. Le 5 décembre 1946. |
Het is hier mijn bedoeling te corrigeren wat ik altijd al abstract en droog vond in het kleine blauwe boekje dat verscheen in de reeks Delaplane, Les philosophes. Ik heb me lang afgevraagd waarom die exacte en nogal brave samenvatting mij niet beviel. De toon ervan leek me helemaal niet in overeenstemming met de verbluffende onderneming van Spinoza. Ja, het leek me alsof ik die grote man verraadde door hem uit te leggen op het niveau van het gezond verstand. Dat leek me te professoraal. De filosofie is ongetwijfeld een belangrijke zaak; men mag er alles mee uithalen, behalve iets vulgairs. Dat geldt ook voor de Rede en voor de Wijsheid die altijd bestaan in een spel waarbij het aankomt op het bewaren van efficiëntie; want niets gaat sneller teloor dan het leven en de kracht van ideeën.
Ik begin er nu maar aan. Descartes is het vertrekpunt en deze mooie doctrine moet worden doorgetrokken tot bij Spinoza. Dat is een manier om niet in schoolse filosofie te vervallen en om in de lezer de mens te wekken. Laat dus de geest van de Méditations in u doordringen en hou daarbij vooral in ‘t oog dat wat Descartes zelf heeft kunnen afschrikken en hem naar de wiskunde dreef die honderd maal makkelijker is en waarvoor moed volstaat net als in de oorlog. Ik ga eerst de aanwezigheid van God onderzoeken die in de Méditations zo evident is. Stel je Descartes voor die zich in een schuiloord terugtrekt met de bedoeling er alleen te zijn, zich in eigen geest verdiept en dan de hele wereld en de volheid van het Zijn terugvindt. Eerst en vooral omdat God of de Geest ondeelbaar zijn; dat betekent dat als men in zichzelf er een deel van ontdekt, men noodzakelijk ook het geheel terugvindt; zodat de neiging tot bidden of mediteren ons onttrekt aan mensen en dingen en ons in het bezit stelt van onze vrijheid, die God zelve is. Een dergelijke conclusie, die Descartes niet heeft ontwikkeld, moet hem hebben afgeschrikt zoals alles wat aan mensen grote macht verleent. Neem het koningschap, dat van nature veel wantrouwen opwekt. Iedereen heeft deel aan de absolute Geest, opperrechter, rechter over alle waarden, rechter over opinies, over majesteit, over ceremonieën. Een dergelijke macht nodigt de mens energiek uit tot het stichten van een religie: ‘Hoezo, hoor ik hem zeggen, alweer een!’ Die bedenking alleen al maakte Rousseau humeurig en dat kon ook niet anders. Ik ben ervan overtuigd dat het hoofdstuk uit het Contrat Social dat als titel draagt Le droit du plus fort nooit door Rousseau kon worden vergeten en dat hij zich nooit vergaf. Dat is precies hetzelfde als met de moraal van Kant, die zoveel metafysische beschouwingen nutteloos maakte en die de grote filosoof, die alle grandeur terugwees, ook angst inboezemde. Het scherp oog van Descartes had al die moeilijkheden in de gaten. Op advies van Mersenne, die grote jezuïet, kwam hij ertoe ook zijn soldatenbestaan, al afschrikwekkend genoeg, te betreuren en kwam hij tot absolute Bescheidenheid: ik vond daarvan voorbeelden in Lagneau en in Lachelier. We zijn nu op die weg al redelijk ver gevorderd wanneer we met Descartes hebben ingezien dat de Geest één is. Welnu, ooit las Spinoza Descartes. Hij had hem in geometrische stellingen omgezet onder de titel Cogitata Metaphysica. Maar hij, Spinoza, had helemaal geen angst van zijn Geest en leverde er zich volledig aan over met de bewonderenswaardige naïviteit van een bijbellezer. Als je de Bijbel leest, kan je niet anders dan denken dat die de enige religie bevat, de enige God en de ware politiek. Ik heb dikwijls gezegd, en ik herhaal het hier nog maar eens, dat zij die met de Bijbel zijn opgegroeid een geweldige voorsprong hebben op hun tijdgenoten: zij kunnen adoreren en zijn in staat te verachten; dat is de oorsprong van die aanhoudende vervolging die hen afzonderde van de mensen en die hen heeft verplicht om vorm te geven aan de Mensheid. Vandaar die haat die ook nu nog aanhoudt en die alleen maar kan ophouden door het ontwikkelen van de immense hebreeuwse gedachte, die niet kan achterblijven, die evident ook op een vervolg roept en een oneindig aantal Messiassen. Maar hoeveel gevaren schuilen niet in deze glorie! Spinoza heeft de rol van goddeloze en verachte aanvaard omdat hij de vreugden van de vriendschap in de balans heeft gelegd met de vreugden van de liefde tot God en omdat hij partij koos voor het geluk, zoals te merken is aan het vijfde deel van de Ethica. Als je de bijbel hebt gelezen dan besef je dat daarin de ware God besloten ligt en de enige religie die men heeft gekend; ze veracht ook alle andere religies; vandaar die uitingen van haat zoals ik al zei; en dat angstaanjagend isolement dat voortspruit uit een houding van niets willen, niets waarderen dan een Denken dat ons in staat stelt in contact te blijven met God. De stenen die naar Spinoza worden geworpen, vallen trouwens weer op onszelf. Zo ziet de moderne afzondering eruit. Men merkt wel dat er reden is om spinozist te zijn: maar ook dat is verboden. De neiging om zich bij het volk te voegen, is kenmerk van elke Geest. Maar de neiging om zich in zichzelf terug te trekken, zich te onthouden, is nog sterker. Dat is de houding van een moderne geest ten aanzien van de Politiek, die men verafschuwt maar die toch onvermijdelijk is. Als je leest in Het Politiek traktaat van het natuurlijk recht of in het Theologisch-politiek traktaat, dan vind je waarschijnlijk diverse kentrekken van een Republiek, en misschien zul je me vergeven dat ik Spinoza als een pure radicaal heb beschouwd. Het verbaast dat de pure jacobijn zowel als de pure monnik hetzelfde personage zijn als Spinoza, zoveel wetten en zo vruchteloos vervloekt. Men merkt op welke wijze Spinoza kan worden gebruikt. Wellicht zal men zich verbazen over de kracht van de weloverwogen samenvatting die de kern uitmaakt van dit kleine boekje. Zeker, maar wat met zijn durf? Men treft meer durf aan bij bestrijders, bij krijgers, bij alle Beroemde Mensen uit het verleden dan bij die leergierige jood, die zich nochtans gedwongen voelde de straat op te gaan met een slogan om tirannen aan de kaak te stellen. Zo wordt de zaak helder gesteld. Want het is een plicht om voor rechtvaardigheid te kiezen en de onschuldige te wreken. Niet zonder verbazing zie ik dat de overgrote meerderheid van priesters en gelovigen, eigenlijk de hele kerk, het tegenovergestelde doet en de universele slavernij bevestigt. Ik heb al wel eens gesteld dat de filosofie gevaarlijk is. Maar niemand is meer afgewezen dan Spinoza. Geen enkel systeem is meer vervloekt geweest dan het afgrijselijke pantheïsme. Er moet dus worden nagegaan wat dat precies inhoudt. Want God is één en ondeelbaar, God is overal aanwezig; zoals men dat overigens onderwijst. Maar wee wie dat onderwijst! En de eeuwige jezuïet herinnert ons eraan dat we dat niet hardop moeten zeggen. Als je nu voldoende alle tegenstellingen die ten onzent elkaar bestrijden, hebt overwogen, dan zal je de Ethica overschrijven van begin tot einde, want daarmee moet worden gestart als men de bijbelse schoonheid wil ervaren, kenmerk van al wat grandeur heeft. Daarna zullen de zeer wijze Stellingen en de zeer voorzichtige Scholia van de Ethica je grote en mooie verzen lijken van de nieuwe religie. En prent u goed in dat de Grote Verzoening zich op die wijze zal realiseren en niet anders; door de hervonden cultus van de Mensheid en door wat moet worden bestempeld als het vrolijk fanatisme van de rede. Denk eens aan het aantal mensen dat verontwaardigd is omdat het merkt dat het onverstand de plak zwaait. Want men moet er zich tegen verzetten. Men heeft niet het recht om de Rede en de Rechtvaardigheid op te geven. Dat prijsgeven is oorzaak van wat wij op dit eigenste ogenblik zien gebeuren. Dus, telkens als je tot Spinoza terugkeert met alle verloren moed en je er niets meer in ziet, dompel u dan onder, op de wijze van Descartes, in die uitgestrekte wereld en ondervraag de geest, één en ondeelbaar. Dan zal die geest onvermijdelijk weer tot u komen en Spinoza’s formuleringen zullen hun zin herwinnen, gelijk of je jezelf verliest in de Politiek, in de Moraal of in het plezier. Dan zul je jezelf hervinden in de Bijbel, in het aangezicht van Jehova en een wijsheid die zo oud is als de wereld. Dat is de zin van het Spinozisme, een wel erg positieve zin en makkelijk te vatten als men maar overtuigd is van de presentie van de Universele geest. Die overtuiging zal u het denken draaglijk maken en plotsklaps zal u de mens in uzelf herkennen, altijd in het licht van het axioma: Homo homini deus (de Mens is de mens een god), die de sleutel is van de toekomstige Republiek en het gelijkheidsprincipe van 1848. Ik zeg gelijkheidsprincipe, want het is onmogelijk dat de mens geen passies zou hebben en omdat elk affect ophoudt een passie te zijn zodra men er een adequaat idee van heeft. Daarin schuilt het geheim van de Vrede: in alle gevallen is dit een Vrede van de ziel, een wel zeer miskende waarheid. Zo zal je de partij van Spinoza vormen, die je niet meteen de joodse partij zal willen noemen, maar die niettemin toch die partij is. Dan zal zo, zonder enige strijd, het nazisme, het fascisme en elke vorm van despotisme worden overwonnen en wordt hatelijkheid volkomen machteloos, wat ze in wezen ook is (ze is immers niets). Dat is de nabije toekomst die in dit boekje besloten ligt. Alain 5 december 1946 |