Nous voulons apprendre à bien user de notre Raison; nous voulons apprendre à former des idées vraies. Qu'est-ce qu'une idée vraie? La première réponse qui nous vient, c'est qu'une idée vraie ou adéquate est l'idée qui convient à son objet, ou, si l'on veut, qui est conforme à son objet. L'idée vraie de tel cheval, ce serait une idée qui coïnciderait parfaitement, si l'on peut ainsi dire, avec le cheval réel qu'elle représente. Et, comme l'idée est distincte de l'objet, puisque Pierre, Paul ou Jacques peuvent former chacun une idée d'un même objet, la vérité d'une idée serait un caractère extrinsèque de l'idée, un rapport entre l'idée et autre chose que l'idée. Une idée ne pourrait donc être connue et reconnue comme vraie que si on la compare avec son objet. Or on comprend aisément qu'une telle comparaison est impossible, puisque, par exemple, ce que j'appelle le cheval réel, c'est justement l'idée que j'ai de ce cheval, et rien de plus, et qu'ainsi je ne puis comparer une idée d'un objet qu'à une autre idée du même objet.
En admettant donc que l'idée vraie seule soit conforme à l'objet, nous sommes obligés d'accorder pourtant que ce n'est pas d'après cette conformité avec l'objet que nous pourrons reconnaître l'idée vraie. Et il faudra, ou bien que nous n'ayons aucun moyen de savoir si une idée est vraie, ou bien que l'idée vraie se distingue encore de l'idée fausse par quelque caractère intrinsèque. Or il en est bien ainsi, et nous voyons qu'une idée n'attend pas, pour être vraie, que l'objet qu'elle représente existe dans le monde. Si un artisan conçoit une machine ingénieuse, et dont toutes les parties soient disposées convenablement pour l'usage qu'il en veut faire, sa pensée est vraie, quoiqu'une telle machine n'existe pas au moment où il la conçoit, quoiqu'elle n'ait jamais existé dans le passé, et quoiqu'elle ne doive peut-être jamais exister dans l'avenir. Or, si la vérité d'une idée dépendait pour nous de son rapport avec un objet réel, nous ne pourrions pas dire que l'idée de cet artisan est vraie.
Mais il y a bien plus. Une idée peut n'être pas vraie, alors même qu'elle est conçue comme conforme à un objet réel. Si quelqu'un dit, sans avoir de raisons de le dire, et tout à fait au hasard : “ Pierre existe ”, et s'il se trouve qu'à ce moment-là Pierre existe, il y a assurément accord entre l'idée de cet homme et l'objet, c'est-à-dire le fait de l'existence de Pierre; mais, malgré cet accord, nous dirons fort bien que son idée est fausse ou, si vous aimez mieux, n'est pas vraie; car cette affirmation “ Pierre existe ” n'est vraie que pour celui qui sait certainement que Pierre existe. De même, ainsi que disaient les Stoïciens, le fou qui dit en plein jour : “ Il fait jour ”, n'a pas pour cela une idée vraie; l'accord fortuit entre son affirmation et l'objet ne suffit pas pour faire de cette affirmation une vérité.
Pour savoir si une idée est vraie, il n'est donc pas nécessaire de regarder autre chose qu'elle. Il y a certainement dans les idées quelque chose de réel par quoi les idées vraies se distinguent des fausses. Il y a certainement une manière de penser qui, par elle-même, est vraie. Ce n'est pas de l'objet qu'il faut rapprocher l'idée pour savoir si l'idée est vraie, c'est d'un type de l'idée vraie, d'une manière vraie de penser. D'où l'on voit que la vérité d'une idée est dans la façon dont cette idée est idée, et, comme on dit, dans sa forme, et qu'elle dépend uniquement de la nature et de la puissance de l'intellect.
Cette conclusion est assez importante pour que nous l'examinions de près. C'est pourquoi il importe que nous fassions une revue de toutes les manières de connaître, en allant des moins certaines aux plus certaines, afin de voir si leur perfection dépend d'un caractère intrinsèque de l'idée, ou bien dépend d'autre chose.
Nous connaissons une chose quelconque, ou bien par ouï-dire, ou bien par expérience, ou bien par déduction. Je sais par ouï-dire la date de ma naissance et le nom de mes parents; il faut bien que je sache ces choses par ouï-dire, car je n'en puis avoir aucune expérience. C'est encore par ouï-dire que nous connaissons toute l'histoire, une grande partie de la géographie et même une assez grande partie des sciences de la nature; car il arrive rarement que nous songions seulement à recommencer nous-mêmes les expériences que d'autres ont faites. Ce qu’il y a de remarquable, c'est que nous considérons ces connaissances comme vraies; en quoi il est évident que nous nous trompons. Sans doute, en général, nous ne doutons pas de la valeur de ces connaissances, mais il ne faut pas dire pour cela que nous en sommes certains. Je ne doute pas de l'existence de l'Angleterre, mais je n'en suis pourtant pas certain comme je suis certain que la somme des angles d'un triangle est égale à deux angles droits.
La deuxième manière de connaître, c'est l'expérience, c'est-à-dire la constatation des événements qui se présentent à nous. Cette manière de connaître dépend de ce que nous appelons le hasard, c'est-à-dire d'un concours de causes innombrables que nous ne pouvons pas connaître : il se trouve que j’ai vu cet homme tomber du toit, ou ce navire se briser sur les rochers. Or il nous semble que la connaissance vraie ne peut pas ainsi nous venir d'une heureuse rencontre, et que la différence entre le sage et l'ignorant n'est point dans les événements remarquables que l'un d'eux a rencontrés sur son chemin.
Mais, de plus, il est facile de montrer que cette connaissance par expérience ne peut jamais être vraie au sens où une proposition de géométrie est vraie. Toute la puissance de l'expérience se réduit à la constatation d'un fait. Or nos sens peuvent nous tromper; nous pouvons être endormis et rêver, alors que nous croyons que nous sommes bien éveillés et que nous percevons; nous pouvons encore rêver tout éveillés, comme nous savons qu'il arrive à quelques-uns; et, de plus, comme l'événement passe et ne revient plus, nous sommes obligés de nous fier, au sujet de l'événement, à notre mémoire. Or qui peut se fier à sa mémoire sans risquer de se tromper? La connaissance par expérience est donc toujours, et par sa nature même, incertaine.
Enfin il faut bien remarquer que l'existence d'une chose, qui est proprement ce que l'expérience nous fait connaître, est bien distincte de la nature de cette chose. Ce qui fait qu'une chose existe à un moment déterminé, dans un certain lieu, et qu'elle dure seulement pendant un certain temps, ce n'est pas la nature de cette chose, mais le nombre infini des circonstances qui l'accompagnent. Par exemple, un homme n'existe pas parce qu'il est construit de telle façon et qu'il est capable de telles actions, mais bien parce que certaines circonstances le soutiennent et le conservent. Ce qui le montre bien, c'est que je puis concevoir très clairement un homme sans que pour cela l'homme que je conçois existe; et pourtant il existerait alors, si c'était sa nature, ou, si l'on veut, son essence, qui le faisait exister. De même on ne peut pas dire qu'un homme meurt parce que sa structure et ses fonctions cessent d'être telles ou telles; car la structure et les fonctions de cet homme, tout ce qui fait qu'il est lui, tout cela constituera encore sa nature quand il sera mort; ce qui est vrai de cet homme ne peut devenir faux de lui, ni cesser d'appartenir à son essence; par suite, les raisons qui font qu'il cesse d'être ne peuvent pas venir de sa nature, mais seulement d'autre chose : il faut dire qu'il meurt parce que certaines circonstances l'excluent, le chassent de l'existence. En d'autres termes, de la définition ou essence d'un être on ne peut pas conclure qu'il existera à un certain moment ou qu'il cessera d'exister à un certain moment. À supposer que l'on connaisse très bien la nature d'un homme, cela n'expliquera pas du tout pourquoi il est né à tel moment et pourquoi il meurt à tel moment. Il n'y a aucun rapport entre l'accord de la structure et des fonctions dans un homme et le fait qu'il reçoit une pierre sur la tête, ou que la pierre tombe à côté de lui. Les événements qui appellent un être à l'existence ou qui le chassent de l'existence n'entrent pas dans sa définition ils sont extrinsèques par rapport à lui ils dépendent de l'ensemble de toutes les autres choses, c'est-à-dire de l'état de l'Univers tout entier à chaque moment.
Par suite, étudier l'existence et les conditions de l'existence plus ou moins prolongée d'un être, ce n'est pas l'étudier lui-même, c'est étudier autre chose que lui; ce n'est pas étudier ce qui est encore vrai de lui quand il est détruit ou quand il est mort, par exemple que l'homme est sociable parce qu'il est raisonnable; ce n'est pas étudier ce qu'il y a en lui d'éternel, son essence; c'est s'occuper seulement de ce qui lui arrive, et dont sa nature ne rend point compte, c'est s'occuper de l'accident. En d'autres termes, le moment où un être apparaît dans l'existence, et le temps qu'il y passe, ne font point partie de l'idée vraie de cet être. L'expérience et la vérité ne sont donc point du même ordre.
À cela s'ajoute que la connaissance expérimentale, qui n'a d'autre raison que son utilité pratique, se perd, justement à cause de cela, dans l'abstrait et le général, et, à vrai dire, dans les mots. Pour être utile, il faut qu'elle permette l'application, à un autre cas semblable, de ce qui a été constaté. Je sais, par expérience, que je mourrai, parce que j’ai vu des êtres qui me ressemblent mourir; il n'y a pourtant rien de vrai dans la formule générale que j'en tire; car il y a autant de manières d'exister qu'il y a d'hommes, et autant de façons de mourir qu'il y a d'hommes; et, ce qui existe, c'est tel homme déterminé et telle mort déterminée; et voilà justement ce qui échappe à l'expérience. Il importe que le lecteur arrête son esprit là-dessus, car nous avons l'habitude de confondre les connaissances les plus précises avec les idées les plus abstraites et les plus générales; et cela vient de ce que les idées abstraites sont utiles, et nous mettent en garde contre les dangers; mais elles ne représentent aucun être ni aucune vérité. Ce qui existe dans la nature, ce sont des choses particulières, ayant chacune leur nature propre. Tous les charbons ardents peuvent nous brûler si nous les touchons, voilà assurément une affirmation utile; mais elle est néanmoins tout à fait grossière et confuse, car chaque parcelle de charbon a sa manière d'être charbon et de nous brûler.
Venons maintenant à la déduction et considérons-la de fort près, car c’est là que nous trouverons une vérité, et une vérité indépendante des hasards qui amènent les objets à l'existence. Mais, pour bien comprendre la nature et la vraie puissance de la déduction, il faut oublier pour un moment les mots et les enchaînements de mots qui l'exposent, et considérer l'acte même par lequel nous construisons, au moyen d'une essence, une autre essence. Pour former le concept de sphère, j'invente telle cause qui me convient; par exemple, je fais tourner un demi-cercle autour de son diamètre, et la sphère naît. Assurément une telle idée de la sphère est vraie. Pourtant nous savons bien que, dans la nature, aucune sphère n'a été formée ainsi; et nous savons bien aussi qu'aucune sphère, dans la nature, n'est entièrement conforme à cette idée de la sphère que nous venons de former. Mais il y a bien plus. Pour former une sphère, j'affirme qu'un demi-cercle tourne; cette affirmation est-elle vraie ou fausse? Pour répondre à cette question, il ne s'agit pas de chercher s'il existe quelque demi-cercle dans la nature, et si ce demi-cercle tourne, a tourné, ou va tourner, car nous savons bien que ni l'un ni l'autre de ces faits ne sera jamais constaté; il s'agit seulement de considérer comment nos idées sont liées, c'est-à-dire, en somme, de les rapporter à une manière de penser qui soit par elle-même vraie, d'y apercevoir une manière de penser vraie. Et l'on voit clairement que cette affirmation, le demi-cercle tourne, serait fausse si on considérait le demi-cercle seul, parce qu'il n'y a rien, dans l'idée du demi-cercle, dont on puisse déduire que le demi-cercle tourne. Mais cette affirmation est pourtant vraie si elle est jointe à l'idée d'une sphère.
On voit d'après cela que la considération d'un objet existant ou non existant, d'un fait constaté ou non constaté, est ici tout à fait absente, et que la vérité ou l'erreur ne résultent que d'un certain rapport entre les idées, c'est-à-dire d'une déduction plus ou moins correcte. Il n'est pas vrai que le demi-cercle tourne, mais il est vrai que le demi-cercle, en tournant, engendre une sphère.
Ce qui vient d'être dit ne s'applique pas seulement aux figures géométriques, mais aussi aux êtres qui existent dans la nature. Ce qui fait la différence entre une fiction et une idée vraie, c'est encore une déduction plus ou moins correcte. Je dis, par exemple, que des arbres parlent, et je sais bien que c'est là une fiction, c'est-à-dire une idée fausse. Comment le sais-je? Ce n'est assurément pas parce que je sais qu'en fait jamais des arbres n'ont parlé ni ne parleront, car mon expérience ne peut aller jusqu'à me faire connaître tout le passé et tout l'avenir. C'est donc parce que je n'arrive jamais à me représenter que des arbres parlent, et que je me borne à le dire. Je ne puis me représenter réellement qu'un arbre parle; je me contente de penser en même temps à un arbre et à une parole, et je dis que c'est l'arbre qui parle : je le dis, mais je ne le vois pas, je n'en ai aucune idée. De même si je dis qu'un homme est changé instantanément en un rocher, je ne me représente pas du tout un tel changement; mais je pense successivement à un homme et à un rocher, et je dis que ce rocher était tout à l'heure cet homme; je le dis, mais je n'en ai nullement l'idée.
Toutes ces fictions, à vrai dire, ne consistent que dans des mots. La représentation de tel changement déterminé ou de telle action déterminée manque, et cette représentation est la déduction véritable. Ce qui est vrai, c'est que le demi-cercle, en tournant autour de son diamètre, engendre une sphère. De même, pour celui qui se représente distinctement les parties d'un homme, il est vrai que l'homme se nourrit, marche, parle, se souvient; et cela serait encore vrai, à supposer que, dans ce moment-là, aucun homme ne se nourrisse, ne parle et ne se souvienne de la façon que l'on se représente. Au contraire, pour celui qui ne conçoit l'homme que tout à fait en gros, c'est-à-dire abstraitement et en général, il n'est pas vrai que cet homme-là marche, parle et se souvienne, pas plus qu'il n'est vrai que la statue de Galatée s'anime et que les arbres parlent; et pourtant, il existe des hommes qui parlent, marchent et se souviennent. Connaître l'événement et ignorer l'essence, c'est ne connaître rien de vrai, c’est réellement rêver tout éveillé.
Ainsi, la vérité d'une idée résulte de la manière dont elle est pensée, c'est-à-dire d'un certain usage que l'on fait de l'intellect, d'une certaine méthode que l'on suit. Et cette méthode semble être la déduction correcte, c'est-à-dire la représentation précise des causes et des propriétés de ce qui est affirmé. Avoir une idée vraie de l'ellipse, c'est se représenter un plan coupant un cône sous un certain angle, ou encore un crayon, une ficelle tendue, deux piquets fixes, et le mouvement du crayon. Avoir une idée vraie du cercle, c'est se représenter qu'une droite de longueur fixe tourne autour d'une de ses extrémités. Avoir une idée vraie de la parole, c'est se représenter que des organes de l'homme, disposés d'une certaine façon, impriment tels mouvements à l'air. Avoir une idée vraie de la mémoire, c'est se représenter comment les organes de l'homme, par leur structure, leur consistance et leurs mouvements, rendent la mémoire possible. Avoir une idée vraie de la monarchie, c'est se représenter comment telles coutumes, telles institutions, telles idées conçues par tels hommes et telles actions faites par tels hommes rendent durable le pouvoir d'un seul. On n'aperçoit pas le moyen, pour l'homme, de s'avancer avec certitude dans l'étude de choses un peu compliquées, autrement que fait le géomètre dans l'étude des figures et des solides; et il importera que la science de Dieu, de l'homme et du bonheur ressemble autant que possible, par l'ordre, la rigueur et la clarté de ses démonstrations, à un traité de géométrie.
Nous savons donc dès maintenant que, puisque nous voulons étudier l'Homme, la Nature et Dieu dans leur vérité, nous devons renoncer à la connaissance des choses changeantes et périssables dont nous constatons l'existence. Il n'y a point de vérité de l'existence pour l'intellect humain, car l'existence de chaque chose dépend d'une foule de causes et de circonstances, et celles-là d'autres et ainsi indéfiniment. L'ordre de l'existence est, du reste, inutile à connaître, puisqu'il ne nous renseigne point sur l'essence, c'est-à-dire sur la nature des choses qui existent. La connaissance du cercle ne peut être tirée des vicissitudes qu'un cercle de fer ou de bois peut subir dans la nature. De même, quand nous savons que Pierre a vécu tant d'années et est mort tel jour, nous ne savons encore rien de la nature de Pierre. Il n'y a de vérité que de l'essence, et l'essence doit être cherchée dans les choses éternelles et fixes comme sont la sphère et le cercle. Et, comme nous comprenons la nature et les propriétés du cercle, de la même manière nous devons chercher à comprendre toutes les choses particulières, en négligeant leur existence et leur durée pour ne nous occuper que de leur nature telle qu'elle était avant leur naissance et telle qu'elle sera encore après leur mort. Ces choses éternelles, par lesquelles nous pouvons concevoir et comprendre les choses périssables, sont les véritables idées générales. Les vraies idées sont les essences, c'est-à-dire des êtres déterminés ayant une forme, et dont nous nous représentons clairement la nature et les actes. Par exemple, je me représente clairement un certain cercle, engendré par une certaine droite, ayant tous ses rayons égaux et une foule d'autres propriétés, et les ayant non à tel moment, mais toujours, ou, mieux, hors du temps. De même je me représente un certain homme, construit de telle façon, et capable de se mouvoir, de parler, de se souvenir, et cela non pas à tel moment, mais hors du temps, dans l'éternité.
Toutefois, cela ne veut point dire que la déduction se suffise à elle-même. La déduction suppose, non pas au-dessus d'elle ou à côté d'elle, mais en elle, un autre genre de connaissance sans lequel la déduction ne serait pas. Ce qui fait la vérité d'une déduction correcte, c'est que chaque chose est connue comme engendrée par une autre, et celle-là par une autre. Mais enfin, il faut bien que quelque chose soit vrai par soi, et non vrai comme engendré par autre chose. Il faudra toujours à la déduction quelque principe simple et évident. Si la cause prochaine de ce que l'on se représente n'est pas vraie en elle-même et n'est vraie que par une autre idée, il faut bien que cette autre idée soit vraie maintenant, sans quoi notre vérité dépendrait de quelque chose de douteux, c'est-à-dire ne serait pas une vérité. Dans l’idée de la vérité d'une déduction, nous trouvons donc enfermée, comme sa condition nécessaire, l'idée de quelque vérité qui soit connue autrement que par déduction. Et il n'est pas possible ici de remonter de cause en cause indéfiniment. Car il ne s'agit pas de donner la cause d'un fait, mais de donner la cause d'une essence éternelle. Nous sommes hors du temps, et rien ne précède réellement rien : si quelque chose est vrai, tout doit être vrai éternellement. Il faut donc bien, pour qu'une déduction soit vraie, que quelque première vérité soit vraie autrement que par déduction.
Mais cette autre manière de connaître n'est pas seulement à l'origine de la déduction, elle est partout dans la déduction même. Car la déduction, loin de justifier les idées, est, au contraire, justifiée par elles. Faire tourner un demi-cercle autour de son diamètre, et ainsi engendrer une sphère, voilà une déduction correcte. Pourquoi? Parce qu'une sphère est engendrée. Jamais vous ne tirerez de l'idée du demi-cercle qu'il doit tourner et engendrer la sphère. De même nous n'aurons pas le demi-cercle tant que nous n'aurons pas le cercle. Nous n'aurons pas le cercle tant que nous n'aurons pas fait tourner une ligne droite autour de ses extrémités. Or jamais, dans l'idée de la ligne droite, nous ne trouverons de quoi la faire tourner. Nous ne déduisons une idée d'une autre que si nous avons d'abord une idée et l'autre. Il faut donc bien qu'à chaque moment de la déduction ce qui est déduit soit connu immédiatement et intuitivement comme vrai. Il y a donc une connaissance intuitive et immédiate de chaque essence déterminée.
oit proposé le problème : trouver une quatrième quantité qui forme avec trois autres une proportion. Les marchands savent résoudre ce problème ou bien par ouï-dire, et parce que leur mémoire a conservé fidèlement les opérations qu'il faut faire, ou bien par l'expérience qu'ils ont souvent faite eux-mêmes sur des nombres simples. Et nous appellerons ces deux manières de connaître opinion, ou imagination, ou encore connaissance du premier genre. On peut aussi savoir résoudre ce problème, parce qu'on a compris par déduction les propriétés de toute proportion. Mais on peut aussi trouver immédiatement et intuitivement le quatrième nombre, lorsqu'il s'agit des nombres les plus simples. Si les nombres proposés sont 1, 2, 3, tout le monde verra immédiatement et intuitivement que le nombre cherché est 6; et, en réalité, une telle connaissance a précédé nécessairement la démonstration proprement dite. Si l'on n'avait pas vu d'abord, en considérant les nombres les plus simples, ce que c'est qu'une proportion on n'aurait point traité démonstrativement des proportions. De même, l'arithmétique fournit des règles pour ajouter un nombre à un autre, et démontre que ces règles s'appliquent à tous les nombres. Mais on n'aurait jamais pensé à des démonstrations de ce genre si l'on n'avait eu d'abord l'intuition immédiate de ce que c'est qu'une somme de nombres; en particulier, lorsqu'il s'agit des nombres les plus simples, comme 1 et 1, aucune démonstration n'est possible au sujet de la somme 1 + 1; on ne peut que voir immédiatement ce que c'est; et, si on ne le voit pas, on ne pourra jamais rien comprendre au sujet de la somme de deux nombres. Il en est ainsi pour toutes les démonstrations. Si l'on ne voit pas d'avance intuitivement ce que l'on veut démontrer ou déduire, jamais on n’aura l'idée de faire une déduction ou une démonstration. Si la connaissance d'une sphère se faisait réellement en deux moments, et si on faisait tourner un demi-cercle avant d'avoir la sphère, jamais on n'aurait la sphère, car jamais on ne ferait tourner le demi-cercle. Connaître une essence, c'est la connaître comme formée d'autres essences, et cela ne peut se faire que d'un seul coup, autrement on connaîtra toujours les idées composantes et non l'idée qu'elles forment.
Sans doute il nous semble qu'au cours de la démonstration la certitude se fait en nous peu à peu; mais pourtant cela est impossible. Il faut bien qu'à chacun des moments de la démonstration nous soyons immédiatement certains. C'est ensuite, et par le langage, que nous exposons par ordre et que nous accumulons les preuves; en réalité, nous ne faisons que relier les unes aux autres des intuitions, et tout l'art de la démonstration est à déduire une vérité complexe 2 + 2 = 4 de plusieurs intuitions immédiates et indécomposables:
2 = 1 + 1, 2 + 2 = 2 + 1 + 1, 2+1=3, 3+1= 4. Si on ne compose pas la démonstration de propositions assez simples pour qu'on les saisisse immédiatement et sans démonstration, il n'y aura pas de démonstration. Il n'y aurait donc ni vérité ni certitude si la pensée ne saisissait immédiatement et absolument le vrai, avant de réfléchir sur le vrai.
Et d'ailleurs il faut bien qu'il en soit ainsi. Lorsque je sais une chose, je sais que je la sais, et je sais que je sais que je la sais, et ainsi indéfiniment. Et je suis bien certain, par exemple, que je sais que je sais, avant d'être certain que je sais, que je sais que je sais. Or il y a le même rapport entre savoir et savoir qu'on sait, qu'entre savoir qu'on sait et savoir qu'on sait qu'on sait. Donc, par le même raisonnement il faut bien que je sois certain que je sais, avant d'être certain que je sais que je sais. La certitude est donc immédiate et instantanée et elle précède toute réflexion sur la certitude. En d'autres termes, si l'acte de connaître le vrai n'est pas immédiat et instantané, il ne sera jamais; car, au moment où il sera, il faudra toujours qu'il soit immédiat et instantané. Il faut entrer dans le vrai ou rester dehors. Si l'on attend et si l'on délibère, on n'y sera jamais; et si l'on y est, on y sera tout d'un coup. Toute réflexion portant sur autre chose que sur l'idée vraie donnée est une réflexion à côté, une réflexion fausse. Par suite la méthode Réflexive, ou réflexion véritable, ne consiste pas à enchaîner des idées et à les expliquer les unes par les autres, c'est-à-dire à raisonner sur les causes des êtres et sur les causes de ces causes. Cela c'est la fausse Réflexion, la réflexion sans objet et sans soutien; car sur quoi porte-t-elle? Elle enchaîne des ombres à des ombres; elle est hypothétique toujours; elle n'est, à vrai dire, l'idée de rien; car le faux n'est pas et le douteux n'est pas. La méthode Réflexive est l'idée de l'idée, c'est-à-dire la réflexion sur l'idée vraie donnée, la réflexion sur ce qui est certain immédiatement et intuitivement. L'idée de l'idée douteuse ou fausse, et l'idée de cette idée, et les idées de ces idées indéfiniment s'éloignent du vrai au lieu de s'en rapprocher; elles se perdent dans l'abstrait et le général, et c'est ainsi que se forment les idées confuses de Volonté, de Liberté, de Bien et de Mal. La vraie Réflexion est la réflexion sur l'idée vraie donnée, sur la certitude immédiate et absolue. Si nous ne partons pas de la Vérité, nous serons hors de la Vérité. Partons donc de la Vérité, et posons comme principe de nos démonstrations la Vérité immédiatement connue c'est à-dire l'idée qui n’a besoin de rien d’autre chose que d'elle-même pour être conçue.
Mais nous pouvons même nous avancer plus loin, et apercevoir ce qu'il y a dans cette idée dont nous allons partir. Le faux n'est pas. Ce qui fait, par exemple, que l’idée qu'un demi-cercle tourne est faussée c’est que cette pensée n’est pas jointe à la pensée de la sphère. La fausseté n’est rien de positif dans l'idée fausse; elle n'est rien de plus que l'absence d'une autre idée.
L'idée fausse est vraie en soi; elle n'est fausse pour nous que discursivement. Avant qu'une idée soit fausse, il faut d'abord qu'elle soit vraie. L'erreur vient de ce que nous avons des idées incomplètes et mutilées; dans leur être immédiat, dans leur être pour elles, et non dans leur être pour d'autres et pour nous, elles sont vraies; elles sont éternellement complètes et adéquates. Si donc le faux résulte de l'absence d'une idée et si la vérité nous est donnée immédiatement, hors du temps, il faut qu'il existe un tout des idées vraies, et qu'il existe le tout des idées vraies dans l'être immédiat de chaque idée. L'être immédiat de chaque idée, l'être pour soi de chaque idée suppose toutes les idées parfaites, c'est-à-dire une pensée parfaite. L'idée immédiatement vraie dont nous partons enferme donc nécessairement la Pensée parfaite dont notre pensée est une partie : en même temps que nous définissons la Vérité immédiate et absolue, nous définissons Dieu.
|
We willen ons Verstand goed leren gebruiken; we willen ware ideeën leren vormen. Wat is een waar idee? Het eerste antwoord dat ons te binnen schiet is het volgende: een waar of adequaat idee is een idee dat overeenstemt met haar object, of, zo men wil, dat conform is aan haar object. Het waar idee van een welbepaald paard, zou dan een idee zijn dat volkomen samenvalt, als men dat zo kan stellen, met het werkelijke paard dat het voorstelt. Maar het idee verschilt van het object, omdat Piet, Paul of Jaak van hetzelfde object ieder voor zich een eigen idee kunnen vormen, daarom moet de waarheid van een idee een kenmerk zijn dat buiten het object is gelegen, een verhouding tussen de idee en iets anders dan de idee. Een idee zou dus niet als waar of onwaar kunnen worden gekend en herkend dan wanneer men haar vergelijkt met haar object. Men begrijpt nu makkelijk dat een dergelijke vergelijking onmogelijk is omdat, bijvoorbeeld, dat wat ik het werkelijk bestaand paard noem, precies de idee is die ik zelf van dat paard vorm, en niets anders, en dat ik zo een idee van een object met niets kan vergelijken dan met een ander idee van hetzelfde object.
Wanneer we dus aanvaarden dat alleen een waar idee overeenstemt met het object, dan moeten we ook toegeven dat het niet op basis van deze overeenstemming met het object is, dat we een waar idee zullen kunnen herkennen. Het kan niet anders dan dat we, ofwel geen enkele mogelijkheid hebben om te weten wat een waar idee is, ofwel dat een waar idee zich nog van een onwaar idee onderscheidt door een of ander intrinsiek kenmerk. Dat is wel degelijk het geval, en we merken dat een idee niet wacht om waar te zijn, tot het object dat het voorstelt in de wereld echt bestaat. Als een stielman een vernuftige machine ontwerpt waarvan alle onderdelen op de juiste manier zijn samengesteld voor het gebruik dat hij ervan wil maken, dan is zijn idee waar, hoewel een dergelijke machine nog niet bestaat op het moment dat hij dat ontwerpt, hoewel het in het verleden nooit bestond en in de toekomst wellicht nooit zal bestaan. Dus, als de waarheid van een idee voor ons zou afhangen van zijn verhouding tot een werkelijk bestaand object, dan zouden we niet kunnen stellen dat de idee van de vakman waar is.
Maar er is meer. Een idee kan niet waar zijn, ook al werd ze gevormd op een wijze die overeenstemt met haar werkelijk bestaand object. Als iemand zegt, zonder reden te hebben om dat te zeggen, en volkomen toevallig: ’Piet bestaat’, en het is zo dat op dat ogenblik Piet echt bestaat, dan is er vast overeenstemming tussen de idee van deze man en het object, d.w.z. het feit van het bestaan van Piet; maar, ondanks die overeenstemming, zullen we terecht zeggen dat zijn idee fout is, of als je dit verkiest, niet waar; de bevestiging ‘Piet bestaat’ is alleen waar voor wie met zekerheid weet dat Piet bestaat. Zoals de stoïcijnen al beweerden, heeft ook de gek die in volle dag zegt: ‘het is dag’, niet zonder meer een waar idee; de toevallige overeenstemming tussen bewering en object volstaat dus niet om van deze bewering een waarheid te maken.
Om te weten of een idee waar is, is het dus niet nodig om een andere zaak te onderzoeken dan haarzelf. Er is zeker in de ideeën iets reëels waardoor ware ideeën zich van onware onderscheiden. Er bestaat zeker een wijze van denken die, op zich beschouwd, waar is. Het is niet met het object dat de idee moet worden benaderd om te weten of een idee waar is, maar met een type van waar idee, een ware manier van denken. Hierdoor begrijpt men dat de waarheid van een idee gelegen is in de wijze waarop deze idee idee is, en, zoals men zegt, besloten in haar vorm, en dat ze uitsluitend afhangt van de natuur en de kracht van het verstand.
Deze conclusie is belangrijk genoeg om haar van nabij te bekijken. Het is daarom van belang dat we alle manieren van kennen onder de loep nemen, te beginnen met de minst zekere tot de meest betrouwbare, om na te gaan of hun volmaaktheid afhangt van een inwendig kenmerk van de idee ofwel afhangt van iets anders.
We kennen een of andere zaak, ofwel van horen zeggen, ofwel door ervaring, ofwel door deductie. Ik ken van horen zeggen mijn geboortedatum en de naam van mijn ouders; het kan niet anders dan ik dat soort dingen weet van horen zeggen, want ik kan er zelf geen ervaring van hebben. Van horen zeggen kennen we ook de gehele geschiedenis, een groot deel van de geografie en zelfs een aanzienlijk deel van de natuurwetenschappen; want het gebeurt maar zelden dat we er zelfs maar van dromen zelf de experimenten te herbeginnen die anderen gedaan hebben. Merkwaardig is wel, dat we die kennis als waar beschouwen; het is evident dat we ons hier vergissen. Zeker, over het algemeen, twijfelen we niet aan de waarde van dat soort kennis, maar daarom moet ze nog niet voor zeker worden gehouden. Ik twijfel niet aan het bestaan van Engeland, maar ik ben er evenwel niet op dezelfde wijze zeker van als ik er zeker van ben, dat de som van de drie hoeken van een driehoek gelijk is aan twee rechte hoeken.
De tweede wijze van kennen, is de ervaring, d.w.z. het vaststellen van gebeurtenissen die we meemaken. Deze wijze van kennen hangt af van wat wij het toeval noemen, d.w.z. van een samenloop van ontelbare oorzaken die we niet kunnen kennen: het is mogelijk dat ik heb gezien dat een man van het dak viel, of dat een schip op de rotsen liep. Het komt ons voor dat een waar idee ons niet zomaar in de schoot komt te vallen, en dat het verschil tussen een wijze en een dwaas niet ligt in de merkwaardige gebeurtenissen die een van beide op zijn weg heeft ontmoet.
Meer nog, het is makkelijk aan te tonen dat die ervaringskennis nooit waar kan zijn in de zin dat een meetkundige stelling waar is. De volle kracht van een ervaring ligt in de vaststelling van een feit. Welnu onze zintuigen kunnen ons bedriegen; we kunnen ingedommeld zijn of dromen, terwijl we geloven dat we goed en wel wakker zijn en dingen waarnemen; we kunnen ook dromen met open ogen: we weten dat het sommigen al eens overkomt; en, meer nog, omdat de gebeurtenis voorbij is en nooit meer opnieuw gebeurt, zijn we verplicht om, voor die gebeurtenis, op ons geheugen te vertrouwen. Maar wie kan er zijn geheugen vertrouwen zonder gevaar te lopen om zich te vergissen? Ervaringskennis is dus altijd, van nature uit, onzeker.
Ten slotte moet worden opgemerkt dat het bestaan van een ding, dat wat de ervaring ons eigenlijk leert kennen, wel erg verschilt van de natuur van dat ding. Dat houdt in dat een zaak op een welbepaald moment bestaat, op een welbepaalde plek, en dat ze slechts een bepaalde tijd blijft bestaan: dat alles is niet de natuur van dat ding, maar wel een oneindig aantal omstandigheden die ermee samen gaan. Bijvoorbeeld, een mens bestaat niet omdat hij op een zekere manier is gebouwd en in staat is tot welbepaalde handelingen, maar wel omdat bepaalde omstandigheden hem ondersteunen en in leven houden. Wat dat goed aantoont, is dat ik me zeer helder een man kan voorstellen zonder dat de man die ik me verbeeld ook echt bestaat; hij zou niettemin bestaan als dat zijn natuur was, of, als men wil, zijn essentie die maakt dat hij bestaat. Op dezelfde wijze kan men niet stellen dat een mens sterft omdat zijn structuur en zijn functies ophouden zus of zo te zijn; want de structuur en de functies van die mens, al wat maakt dat hij het is , dat alles zal verder tot zijn natuur blijven behoren, ook als hij dood is; wat van die mens waar is, kan niet onwaar worden, noch ophouden te behoren tot zijn essentie; bijgevolg, kunnen de oorzaken die maken dat hij niet meer bestaat niet gelegen zijn in zijn natuur, maar wel in iets anders: men moet zeggen dat hij sterft omdat zekere omstandigheden hem uitsluiten, uit het leven bannen. Met andere woorden, vanuit de definitie of de essentie van een zijnde kan men niet besluiten dat er een bepaald moment bestaat waarop het ophoudt te bestaan. In de veronderstelling dat men zeer goed de natuur van een mens kent, verklaart dit helemaal niet waarom hij geboren is op een welbepaald ogenblik en waarom hij op een welbepaald ogenblik sterft. Er is geen enkel verband tussen het samenspel van de structuur en de functies van een mens en het feit dat hij een steen op zijn hoofd krijgt, of dat de steen gewoon naast hem valt. De gebeurtenissen die een zijnde in het leven roepen of die het uit het bestaan bannen zijn niet vervat in zijn definitie, ze liggen buiten hem, ze hangen af van de totaliteit van alle andere zaken, d.w.z. van de staat van het hele universum op elk ogenblik.
Bijgevolg, het bestaan bestuderen van een zijnde en de min of meer voortdurende voorwaarden van het bestaan van een zijnde, is niet dat zijnde zelf bestuderen, dat is iets anders dan dat zijnde bestuderen; dat is dus niet bestuderen wat nog waar is over hem, wanneer hij vernietigd is of dood, bijvoorbeeld, dat de mens een sociaal wezen is omdat hij redelijk is; dat is niet bestuderen wat in hem eeuwig is, zijn essentie; dat is gewoon zich bezighouden met wat hem overkomt en waarvoor zijn natuur geen verklaring geeft, dat is zich bezighouden met bijkomstigheid. Met andere woorden, het moment dat een zijnde in het bestaan opduikt en de tijd die hij erin doorbrengt, maken helemaal geen deel uit van de ware idee van dat zijnde. Ervaring en waarheid zijn derhalve niet van eenzelfde orde.
Daar komt nog bij dat de ervaringskennis, die alleen maar belang heeft omwille van haar praktisch nut, zich verliest, omwille van die reden in het abstracte en het algemene en, in feite, in de woorden. Om nuttig te zijn, moet het mogelijk zijn dat ze wordt toegepast op een andere gelijkaardig geval, dan het geval dat werd vastgesteld. De ervaring leert mij dat ik zal sterven, omdat ik wezens die op mij gelijken ook zag sterven; er schuilt evenwel geen waarheid in de algemene formule die ik eruit afleidde; want er zijn zoveel manieren van bestaan als er mensen zijn, en zoveel manieren van sterven als mensen; en, wat bestaat, dat is een welbepaalde mens en die welbepaalde dood; precies dat is het wat aan de ervaring ontsnapt. Het is van belang dat de lezer daar even blijft bij stilstaan, want we hebben de gewoonte om de meest nauwkeurige kennis te verwarren met de meest abstracte ideeën; en dat komt omdat abstracte ideeën nuttig zijn, en ons wapenen tegen gevaren; maar ze vertegenwoordigen geen enkel zijnde en geen enkele waarheid. Wat in de natuur bestaat, dat zijn particuliere dingen die elk een eigen aard hebben. Alle brandende steenkolen kunnen ons verbranden als we ze aanraken, dat is zeker een nuttige bewering; maar ze is niettemin volkomen grof en verward, want elk stukje steenkool heeft zijn eigen wijze om steenkool te zijn en om ons te verbranden.
Laten we ons nu buigen over de deductie en laten we die eens van nabij onderzoeken, want daar zullen we een waarheid op het spoor komen en wel een waarheid die los staat van de toevalligheden die dingen tot het bestaan brengen. Maar, om de natuur en de ware kracht van de deductie te begrijpen, moeten we een ogenblikje de woorden en de aaneenschakeling van woorden vergeten die haar gestalte geven, en de akte zelf beschouwen die we gebruiken om met een essentie een andere essentie te construeren. Om het concept van een bol te vormen, bedenk ik een of andere oorzaak die me past; ik laat bijvoorbeeld een halve cirkel rond zijn diameter draaien en de bol wordt geboren. Zeker is een dergelijke idee van de bolvorm waar. Niettemin weten we wel dat in de natuur, zich nooit een bol op die wijze heeft gevormd; en we weten evenzeer dat in de natuur geen enkele bol bestaat die overeenkomt met de bol die we zonet hebben gevormd. Maar er is meer. Om een bol te vormen, bevestig ik dat een halve cirkel draait; is die bewering waar of vals? Om die vraag te beantwoorden, moet niet worden onderzocht of er een of andere halve cirkel bestaat in de natuur, en of die halve cirkel draait, heeft gedraaid of draaien zal, want we weten goed dat geen van deze feiten ooit zal worden bevestigd; het komt er alleen op aan na te gaan hoe onze gedachten met elkaar zijn verbonden, dat wil zeggen, in feite, om ze in verband te brengen met een manier van denken die op zich genomen waar is, om er een wijze van waar denken in te ontdekken. En men ziet nu helder in dat de bewering, de halve cirkel draait, onwaar zou zijn als men de halve cirkel alleen zou beschouwen, want er is niets in de idee van de halve cirkel waaruit men zou kunnen afleiden dat de halve cirkel draait. Maar die bewering is niettemin waar als ze wordt gekoppeld aan de idee van een bolvorm.
Hieruit blijkt duidelijk dat het beschouwen van een bestaand of niet bestaand object, van een al of niet vastgesteld feit hier volledig ontbreekt en dat de waarheid of de vergissing slechts afhangt van een bepaalde verhouding tussen de ideeën, d.w.z. van een min of meer correcte deductie. Het is niet waar dat een halve cirkel draait, maar het is wel waar dat een halve cirkel die draait een bol produceert.
Wat hier wordt gesteld, is niet alleen van toepassing op geometrische figuren, maar evenzeer op zijnden die in de natuur voorkomen. Wat het verschil uitmaakt tussen een fictie en een waar idee, is ook hier een min of meer juiste deductie. Zeg ik, bijvoorbeeld, dat bomen kunnen spreken dan weet ik wel dat het fantasie is, d.w.z. een onwaar idee. Hoe weet ik dat? Vast en zeker niet omdat ik weet dat in feite bomen nooit hebben gepraat en dat ook nooit zullen doen, want mijn ervaring reikt niet zover dat ik heel het verleden en heel de toekomst ken. Het is derhalve omdat ik er nooit toe kom mij voor te stellen dat bomen spreken en dat ik me ertoe beperk om dat te beweren. Ik kan me echt niet voorstellen dat een boom spreekt; ik stel me tevreden gelijktijdig te denken aan een boom en aan een woord en ik beweer dat de boom spreekt: ik zeg het wel maar ik zie het niet, ik heb er helemaal geen idee van. En zo, als ik zeg dat een mens plots in een rots is veranderd, dan stel ik me die verandering helemaal niet voor; ik denk achtereenvolgens aan een man en aan een rots, en ik zeg dat die rots zonet nog een mens was; ik zeg het, maar ik heb er absoluut geen idee van.
Al die verbeeldingen bestaan in feite maar uit woorden. De voorstelling van een bepaalde verandering of een bepaalde handeling ontbreekt, en deze voorstelling is de ware deductie. Waar is, dat een halve cirkel die rond zijn diameter draait een bolvorm voortbrengt. Hetzelfde geldt voor wie zich duidelijk de delen van een mens voorstelt, het is waar dat een mens zich voedt, loopt, spreekt, herinneringen heeft; en dat zou ook nog waar zijn in de veronderstelling, dat op dat moment geen enkele mens zich voedt, spreekt en zich iets herinnert op de wijze waarop men zich dat voorstelt. Integendeel, voor wie zich de mens in grote lijnen voorstelt, d.w.z. abstract en in algemene termen, is het niet waar dat die concrete mens daar loopt, spreekt en zich herinnert, zoals het evenmin waar is dat het standbeeld van Galatea levend wordt en bomen spreken; en toch is het zo, dat mensen spreken, lopen en herinneringen hebben. Een gebeurtenis kennen en de essentie miskennen, dat komt neer op niets waars kennen, dat is echt met open ogen dromen.
Zo zie je, dat de waarheid van een idee het resultaat is van de wijze waarop ze gedacht is, d.w.z. van een bepaald gebruik van het verstand, van een bepaalde methode die men volgt. En die methode lijkt de correcte deductie te zijn, d.w.z. de precieze voorstelling van de oorzaken en eigenschappen van wat wordt beweerd. Een waar idee hebben van een ellips, is zich een vlak voorstellen dat een kegel snijdt onder een zekere hoek, of nog een potlood, een strak gespannen koordje, twee vaste piketten, en de beweging van het potlood. Een waar idee hebben van een cirkel, is zich voorstellen dat een rechte met een bepaalde lengte rond een van zijn uiteinden draait. Een waar idee hebben over het woord, is zich voorstellen dat menselijke organen, die op bepaalde wijze daartoe dienen, de lucht door druk in beweging zetten. Een waar idee hebben van het geheugen, betekent zich voorstellen hoe organen van de mens, door hun structuur, door hun consistentie en hun bewegingen, het geheugen mogelijk maken. Een waar idee hebben van de monarchie is zich voorstellen hoe bepaalde instellingen, bepaalde gewoontes, bepaalde ideeën, bedacht door bepaalde mensen en bepaalde acties gesteld door bepaalde mensen het bewind van één enkele persoon duurzaam maken. Men ziet, voor de mens, niet meteen een mogelijkheid om met zekerheid te vorderen in de studie van dingen die meer ingewikkeld zijn, op een andere wijze dan wat de meetkundige doet bij de studie van figuren en lichamen; het zal van belang zijn dat de wetenschap van God, de mens en het geluk zoveel mogelijk gelijkt op een meetkundige verhandeling, wat betreft orde, gestrengheid en helderheid van zijn bewijsvoeringen.
Omdat we de Mens, de Natuur en God willen bestuderen naar hun waarheid, beseffen we nu al, dat we de kennis moeten opgeven van veranderlijke en vergankelijke dingen, waarvan wij het bestaan vaststellen. Voor het menselijk verstand bestaat er geen waarheid over het bestaan, want het bestaan van elk ding is afhankelijk van tal van oorzaken en omstandigheden, en die op hun beurt weer van andere en zo tot in het oneindige. Het is overigens nutteloos om de orde van het bestaan te kennen, omdat die ons niet informeert over de essentie, d.w.z. over de natuur van de bestaande dingen. Kennis van de cirkel kan niet worden afgeleid uit de wisselvalligheden die een cirkel van ijzer of hout in de natuur kunnen ondergaan. Zo ook, wanneer we weten dat Piet zoveel jaar heeft geleefd en op een dag is gestorven, dan weten we nog niets over de natuur van Piet. Alleen in de essentie schuilt waarheid, en de essentie dient gezocht in eeuwige en onveranderlijke dingen zoals een bol en een cirkel dat zijn. En, zoals we de natuur en de eigenschappen van de cirkel begrijpen, zo moeten we ook proberen alle bijzondere dingen te begrijpen, en geen aandacht schenken aan hun bestaan en hun duur om ons uitsluitend bezig te houden met hun natuur zoals die was voor hun ontstaan en zoals die ook nog zal bestaan nadat ze verdwenen zijn. Die eeuwige dingen, die ons in staat stellen om vergankelijke dingen voor te stellen en te begrijpen, dat zijn de werkelijke algemene ideeën. De ware ideeën zijn de essenties, d.w.z. bepaalde zijnden met een welbepaalde vorm, en waarvan we ons helder de natuur en de handelingen voorstellen. Bijvoorbeeld, ik stel me helder een bepaalde cirkel voor, voortgebracht door een bepaalde rechte waarvan alle stralen gelijk zijn en een reeks andere eigenschappen, die ze niet op een bepaald moment hebben maar altijd, of beter, buiten de tijd. Op dezelfde wijze stel ik me een concrete mens voor, die er op welbepaalde manier uitziet, en die in staat is zich te bewegen, te spreken en zich iets te herinneren, en dat alles niet op een bepaald moment, maar buiten de tijd in de eeuwigheid.
Dat wil helemaal niet zeggen dat de deductie voldoende heeft aan zichzelf. De deductie vergt, niet boven zichzelf of naast haar, maar in haar, een andere soort kennis zonder dewelke de deductie gewoon niet zou bestaan. Wat de waarheid van een correcte deductie uitmaakt, is dat elk ding wordt gekend als voortgebracht door een ander, en dat weer door een ander. Maar uiteindelijk moet iets toch wel waar zijn op zich, en niet waar als door iets anders voortgebracht. De deductie heeft altijd nood aan een eenvoudig en evident principe. Als de naaste oorzaak van wat men zich voorstelt niet waar is in zichzelf en alleen maar waar is door een ander idee, dan moet die idee nu wel waar zijn, anders zou onze waarheid afhangen van iets twijfelachtigs, d.w.z. ze zou niet een waar idee zijn. In de idee van de waarheid van een deductie, vinden we dus als noodzakelijke voorwaarde, de idee van een zekere waarheid die op een andere wijze wordt gekend dan door deductie. En het is hier niet mogelijk om oneindig op te klimmen van oorzaak naar oorzaak. Want het gaat hier niet over het aanwijzen van de oorzaak van een feit, maar over het aanwijzen van de oorzaak van een eeuwige essentie. Wij bevinden ons buiten de tijd, en niets gaat echt vooraf aan niets: als iets waar is, dan moet alles eeuwig waar zijn. Opdat een deductie waar zou zijn, moet er wel een of andere eerste waarheid waar zijn op een andere wijze dan door deductie.
Maar deze andere kenwijze ligt niet alleen aan de oorsprong van de deductie, ze is overal aanwezig in de deductie zelf. Want de deductie, verre van de ideeën te rechtvaardigen, wordt, integendeel, door de ideeën gerechtvaardigd. Een halve cirkel rond zijn diameter doen wentelen, en zo een bol genereren, ziedaar een correcte deductie. Waarom? Omdat een bol moet worden tot stand gebracht. Nooit zul je uit de idee van een halve cirkel de idee puren dat hij moet draaien en een bol produceren. Evenzo hebben we geen halve cirkel als we geen cirkel hebben. We hebben geen cirkel zolang we niet een rechte lijn rond zijn uiteinden hebben doen draaien. Welnu nooit zullen we, in de idee van een rechte lijn, iets vinden dat haar doet draaien. We deduceren een idee slechts uit een andere als we eerst de idee hebben én de andere. Op elk moment van de deductie moet wat wordt gededuceerd onmiddellijk en intuïtief als waar gekend zijn. Er bestaat dus een intuïtieve en onmiddellijke kennis van elke concrete essentie.
Volgende opgave wordt gesteld: zoek een vierde getal dat zich evenredig verhoudt tot drie andere. Kooplieden kunnen dat probleem oplossen door horen zeggen, en omdat hun geheugen nauwkeurig de nodige bewerkingen heeft onthouden, ofwel op grond van herhaalde ervaring met eenvoudige getallen. We zullen die twee manieren van kennen mening noemen, of verbeelding, of nog kennis van de eerste soort. Misschien kan men het probleem ook oplossen omdat men via deductie de eigenschappen van elke evenredigheid heeft begrepen. Maar men kan ook onmiddellijk en intuïtief het vierde getal vinden, als het over eenvoudige getallen gaat. Als de voorgestelde getallen 1, 2, 3 zijn, dan ziet iedereen onmiddellijk en intuïtief in dat het gezochte getal 6 is; en, in werkelijkheid gaat een dergelijke kennis noodzakelijk vooraf aan het eigenlijke bewijs. Als men niet eerst, bij het beschouwen van de meest eenvoudige getallen, had begrepen wat een evenredigheid is, dan zou men nooit die evenredigheden op demonstratieve wijze hebben behandeld. Evenzo kent de rekenkunde regels om een getal op te tellen bij een ander, en bewijst die dat die regels ook op alle getallen kunnen worden toegepast. Maar men zou nooit aan dergelijke regels hebben gedacht als men niet eerst de onmiddellijke intuïtie had van wat een som van getallen is; meer in het bijzonder, als het gaat over eenvoudige getallen als 1 en 1, dan kan geen enkel bewijs worden geleverd over de som 1 + 1; er blijft dus niets anders over dan onmiddellijk in te zien wat dat betekent; als men dat niet inziet, dan zal men nooit iets begrijpen van de som van twee getallen. Dat geldt evenzeer voor alle bewijsvoeringen. Als men niet vooraf op intuïtieve wijze inziet wat men wil bewijzen of afleiden, dan zal men nooit een idee hebben over het maken van een deductie of een bewijs. Als het zo zou zijn dat de kennis van een bolvorm zich werkelijk in twee stappen zou realiseren, en als men een halve cirkel zou doen wentelen vooraleer de bolvorm te hebben, dan zou men nooit een bol hebben, want men zou de halve cirkel nooit doen wentelen. Een essentie kennen, is haar begrijpen als gevormd uit andere essenties en dat kan niet anders dan in één stap gebeuren, anders zal men altijd de samenstellende ideeën kennen en nooit de ideeën die ze vormen.
Het lijkt er wel op dat in de loop van de bewijsvoering de zekerheid zich stap voor stap realiseert; maar toch is dat onmogelijk. We moeten op elk moment van de bewijsvoering onmiddellijk zeker zijn. Eerst dan is het dat we, via de taal, op ordelijke wijze uitleg verstrekken en dat wij bewijzen opstapelen; in werkelijkheid doen we niets anders dan intuïties koppelen aan andere intuïties, en de echte kunst van het bewijzen komt neer op het afleiden van een complexe waarheid 2 + 2 = 4 uit meerdere andere intuïties die een onmiddellijk karakter hebben en onherleidbaar zijn:
2 = 1 + 1, 2 + 2 = 2 + 1 + 1, 2 + 1 = 3, 3 + 1 = 4. Als men de bewijsvoering niet opbouwt uit tamelijk eenvoudige proposities die men onmiddellijk en zonder bewijs kan verstaan, dan zal er helemaal geen bewijsvoering bestaan. Er zou dan noch waarheid noch zekerheid zijn als het denken niet onmiddellijk en volkomen het ware zou vatten, vooraleer over het ware na te denken.
En trouwens het kan gewoon niet anders dan dat het zo gebeurt. Als ik iets weet, dan weet ik dat ik het weet, en weet ik dat ik weet dat ik het weet, en zo tot in het oneindige. Ik ben er volledig van overtuigd, bijvoorbeeld, dat ik weet dat ik het weet, voor ik er zeker van ben, dat ik weet dat ik weet dat ik weet. Welnu er bestaat eenzelfde verhouding tussen weten en weten dat men weet, als tussen weten dat men weet en weten dat men weet dat men weet. Dus, door een identieke redenering moet ik zeker zijn dat ik weet, vooraleer zeker te zijn dat ik weet dat ik weet. De zekerheid is dus onmiddellijk en ogenblikkelijk en zij gaat vooraf aan elk nadenken over zekerheid. Met andere woorden, als de akte om het ware te kennen niet onmiddellijk en ogenblikkelijk is, dan zal die nooit tot stand komen; want op het ogenblik dat die er zal zijn, moet die er altijd onmiddellijk en ogenblikkelijk zijn. Men moet in de waarheid treden of er buiten blijven. Als men wacht en als men zich beraadt, dan zal men er nooit zijn; en als men er is, dan is men er op slag. Elke reflectie die zich op iets anders richt dan op een gegeven waar idee, is een foute reflectie. De Reflexieve methode, of ware reflectie, bestaat bijgevolg niet uit het aan elkaar knopen van ideeën en die vervolgens de ene uit de andere verklaren, d.w.z. niet uit redeneren over de oorzaak van de zijnden en over de oorzaken van de oorzaken. Dat is de foute reflectie, een reflectie zonder voorwerp en zonder houvast; want, waarover heeft die het? Ze koppelt schaduwen aan schaduwen; ze is altijd hypothetisch; ze is, om het ronduit te zeggen, de idee van niets; want het onware bestaat niet en het twijfelachtige al evenmin. De Reflexieve methode is de idee van de idee, d.w.z. de reflectie over de ware gegeven idee, reflectie over wat onmiddellijk en intuïtief zeker is. De idee van de twijfelachtige of onware idee, en de idee van die idee, en de ideeën van die ideeën verwijderen zich op oneindige wijze van het ware in plaats van dat te benaderen; ze verliezen zich in het abstracte en het algemene, en zo komt het dat verwarde ideeën worden gevormd over de Wil, de Vrijheid, het Goede en het Slechte. Ware reflectie is reflectie over de ware gegeven idee, over onmiddellijke en volkomen gegeven zekerheid. Als we niet vertrekken van de Waarheid, dan zullen we ons buiten de Waarheid plaatsen. Laten we derhalve van de Waarheid vertrekken, en laten we als principe voor onze bewijsvoeringen aanvaarden de onmiddellijk gekende waarheid d.w.z. de idee die niets anders behoeft dan zichzelf om gevormd te worden.
Maar we kunnen zelfs nog een stap verder gaan, en nagaan wat er zit in de idee waarvan we vertrekken. Het onware bestaat niet. Wat bijvoorbeeld de idee van een halve cirkel die draait onwaar maakt, is dat die gedachte niet verbonden wordt met de gedachte van de bolvorm. Onwaarheid in een onware idee is niet iets positiefs; het is niets anders dan de afwezigheid van een andere idee.
Een onwaar idee is waar op zich; zij is voor ons slechts op discursieve wijze onwaar. Vooraleer een idee onwaar is, moet ze eerst waar zijn. De misvatting komt voort uit het feit dat we onvolledige en verminkte ideeën hebben; in hun onmiddellijk bestaan, in hun bestaan voor zich zijn ze waar, niet in hun bestaan voor anderen en voor ons; ze zijn eeuwig volledig en adequaat. Als het onware dus ontstaat uit de afwezigheid van een idee en als de waarheid ons onmiddellijk wordt gegeven, buiten de tijd, dan kan het niet anders of er bestaat een geheel van ware ideeën, en dat het geheel van die ware ideeën vervat is in het onmiddellijk zijn van elk idee. Het onmiddellijk zijn van elke idee, het zijn voor zich van elke idee veronderstelt alle volmaakte ideeën, d.w.z. een volmaakt denken. De onmiddellijk ware idee waarvan we vertrekken omvat dus noodzakelijk het Perfecte denken waarvan ons denken een onderdeel is: op het moment dat we de Waarheid definiëren, definiëren we meteen ook God.
|