Préface
I. La méthode réflexive II. De Dieu et de l’âme III. Des sentiments et des passions IV. De l’esclavage de l’homme V. De la raison VI. De la liberté et de la béatitude Conclusion |
|
La Raison, comme on vient de le voir, déjà nous délivre et nous sauve de la tristesse. Au fond, c'est Dieu qui nous sauve et nous délivre. Si nous n'étions pas en Dieu, si nous n'étions pas une partie de la pensée infinie de Dieu, nous ne pourrions enchaîner correctement les unes aux autres des idées éternelles comme le cercle et la sphère, ni déduire de leurs définitions leurs propriétés nécessaires. Ce n'est pas en effet en tant que nous affirmons, d'après les modifications de notre corps, la présence d'un être à tel moment et pendant une certaine durée, que nous pouvons avoir quelque idée adéquate: la connaissance des événements est, pour l'homme, nécessairement et par sa nature inadéquate.
C’est parce que Dieu est, et parce que notre âme en tant qu'idée, participe de la nature éternelle de Dieu, que nous pouvons trouver dans l'usage de la Raison une existence supérieure à côté de laquelle nos passions sont déjà peu de chose. Seulement, tant que nous n'avons pas réfléchi sur les conditions du vrai, nous pouvons ignorer tout cela, nier Dieu et l'éternité de l'âme, et néanmoins vivre selon la Raison. Beaucoup d'hommes vivent ainsi heureux par Dieu en ignorant Dieu, et libres par la Pensée sans savoir ce que c'est que la Pensée. Et, pendant qu'ils disent que tout est matière, ils se consolent en raisonnant sur les essences et en les expliquant l'une par l'autre selon la Raison. Ainsi, en même temps qu'ils méconnaissent Dieu, leur sagesse prouve Dieu. Par la puissance même des idées adéquates, ils vivent sans haine et sans tristesse. Ils obéissent volontiers aux lois, contribuent pour leur part à la prospérité de la cité, et s'efforcent, autant qu’ils le peuvent, de faire que les autres hommes vivent aussi selon la Raison.
De quoi le vulgaire s'étonne souvent. Car la plupart des hommes croient qu'ils sont libres quand ils peuvent obéir à leur caprice, et ne cèdent un peu de cette liberté que parce qu'ils attendent un châtiment ou une récompense dans une autre vie. Ils se disent que s'ils n'avaient pas cette crainte et cette espérance, s'ils ne croyaient ni à Dieu, ni à l'éternité de l'âme, ils s'affranchiraient du joug de la vertu. Mais l'homme raisonnable n'a pas besoin d'être ainsi dominé par la crainte et par l'espérance pour être juste et bon. Même lorsqu'il croit que Dieu n'est pas et que l'âme périra avec le corps, il n'en vit pas moins selon la vraie Religion. Et si on lui demandait pourquoi il règle ainsi sa vie, puisqu'il ne croit pas qu'il y ait une âme et un Dieu, il trouverait cette question aussi absurde que si on lui demandait pourquoi, puisqu'il ne pourra pas se nourrir éternellement d'aliments sains, il n'absorbe pas des poisons et des narcotiques; ce n'est pas, en effet, parce qu'il croit que l'âme n'est pas éternelle, qu'il voudra vivre sans pensée et sans raison.
. Toutefois, il est clair que le bonheur et la vertu de l'homme raisonnable ne se suffisent pas à eux-mêmes. Si les passions n'emportent pas nécessairement toute une vie d'homme, c'est qu'il y a autre chose que les passions; si la connaissance des événements peut n'être presque rien dans les pensées d'un homme, c'est qu'il y a autre chose que le corps; et si une déduction correcte, est possible, c'est qu'il y a autre chose que la déduction. Il faut bien que chacune des propositions vraies que l'on démontre soit vraie avant qu'on la démontre soit vraie éternellement en elle-même, et non pas par les raisons qui la font apparaître comme vraie. Si tout est vrai par autre chose, rien n'est vrai. Le vrai ne peut qu'être immédiatement donné. Et lorsqu'on a compris par un long enchaînement de raisons que telle proposition est vraie, il reste encore à réfléchir sur cette idée vraie donnée, et à se demander pourquoi elle peut l'être. Cette idée de l'idée vraie, c'est la connaissance du troisième genre, ou connaissance Réflexive. De même que la connaissance du premier genre est l’occasion pour nous de former des idées adéquates comme le cercle et la sphère, et de raisonner là-dessus, de même ces raisonnements sont pour nous l'occasion de réfléchir sur l'idée vraie et de comprendre comment, avant d'être vraie par une autre idée, elle est vraie en elle-même.
Aussi bien la plupart des esprits naturellement portés à la réflexion se sont-ils aperçus souvent qu'après que l'on avait enchaîné les uns aux autres, par des raisonnements corrects, un certain nombre de théorèmes, on ne comprenait pas pour cela tout ce qui pouvait y être compris. Celui qui ne comprend que les raisonnements reste à la surface et il s'y promène.
Comprendre vraiment ce n'est pas seulement suivre, c'est pénétrer; c'est comprendre chaque vérité, non seulement comme conséquence d'une autre vérité, mais encore comme vérité; ce n'est pas se laisser conduire les yeux fermés par une méthode éprouvée et infaillible, c'est apercevoir le vrai à chaque moment et dans chaque partie du raisonnement. Aussi voit-on souvent que, dans les sciences mathématiques, certains hommes peuvent s'avancer fort loin à la suite des autres, et même faire quelques découvertes, sans pourtant faire autre chose qu'appliquer machinalement des méthodes, et en demeurant tout à fait incapables de voir à chaque instant où ils en sont. Il y a donc, au-dessus de la connaissance déductive, une connaissance intuitive. En d'autres termes, chaque fois que j'ai une idée vraie, je puis toujours me demander non pas comment j'y suis arrivé, c'est-à-dire ce que j'ai dû penser avant de penser cette idée, mais comment je puis l'avoir, c'est-à-dire ce que je dois penser en ce moment pour pouvoir penser cette idée. Et la condition première à la fois et intérieure de toute vérité, c'est Dieu en qui est tout ce qui est, et par l'idée de qui tout ce qui est vrai est vrai. Il faut donc qu'il y ait, impliquée dans toute vérité, la connaissance immédiate et intuitive de Dieu. Et, même si l'on considère une suite de propositions déduites correctement de la définition de Dieu, tant que l'on comprendra seulement comment l'une d'elles résulte d'une autre, on ne sera point parvenu à la connaissance du troisième genre; et une telle suite de propositions, elle aussi, ne doit être pour nous que l'occasion de chercher comment chacune d'elles est vraie en elle-même. Ce n'est pas seulement dans la définition de Dieu qu'il faut voir Dieu, mais dans toutes les autres propositions.
L'âme humaine a une connaissance adéquate de l'essence éternelle et infinie de Dieu. En effet, elle a des idées d'après lesquelles elle perçoit des choses particulières comme existant en acte; mais chaque chose particulière existant en Dieu et par Dieu, en tant qu'il est considéré sous un certain attribut, l'idée de cette chose enferme nécessairement le concept de cet attribut. Cette connaissance de la nature de Dieu, étant réellement commune à toutes les idées de toutes choses, est comprise aussi dans l'idée de notre corps, c'est-à-dire dans notre âme.. Pour parler autrement, dans notre connaissance doivent être comprises les conditions sans lesquelles notre connaissance ne serait pas possible; il doit être possible de rendre compte de ce fait que nous pensons; car en fait nous pensons; et, puisque notre pensée est réelle, elle contient réellement en elle les conditions qui la font possible; or rien ne peut être conçu sans Dieu; par le fait même que nous avons des idées, nous pensons donc implicitement l'idée de Dieu dans chacune d'elles.
Mais il n'est point de modification du corps dont nous ne puissions former quelque concept clair et distinct, puisque nous avons la connaissance adéquate de ce qui est réellement commun à toutes les modifications du corps, comme est par exemple l'étendue. Et, comme le sentiment n'est que l'idée d'une modification du corps, tout sentiment doit enfermer quelque idée adéquate. Il suit de là que nous pouvons toujours rapporter une émotion à l'idée de Dieu, condition de toute connaissance adéquate; et, en tant que l'âme a une telle connaissance et qu'elle en a conscience, elle se réjouit, puisqu'elle contemple sa propre puissance d'agir. L'homme peut donc faire que chacun de ses sentiments lui soit une occasion de se réjouir en même temps qu'il pense à l'idée de Dieu, et cette joie accompagnée de l'idée de Dieu est le véritable amour de Dieu. Cet amour ne peut manquer d'occuper l'âme bien plus que tout autre sentiment, puisque toutes les modifications du corps peuvent être l'occasion de l'éprouver. Il ne peut se changer en haine, puisque, en tant que nous contemplons Dieu, nous agissons, et que, par suite, il ne peut exister de tristesse accompagnée de l'idée de Dieu. Cet amour ne peut être souillé par la jalousie; au contraire, plus nous aimons Dieu, et plus nous désirons que les autres l'aiment aussi. Aucune passion ne peut donc être contraire à cet amour de Dieu. Il dure tant que dure notre corps, c'est-à-dire tant que les événements qui nous modifient nous donnent l'occasion de penser aux essences éternelles et à l'idée de Dieu qui les comprend toutes.
Mais notre connaissance de Dieu et notre amour de Dieu ne sont pas nécessairement liés à l'existence de notre corps. Il y a en Dieu une idée qui exprime en éternité l'essence de tel ou tel corps humain. Par suite, puisque l'âme humaine est l'idée de tel ou tel corps humain, l'âme humaine est en Dieu en éternité. L'âme humaine ne peut donc pas être détruite absolument avec le corps; lorsque le corps est détruit, l'âme cesse d'exister dans la durée, mais son essence n'en est pas moins éternelle en Dieu. Et, sans doute, nous ne pouvons pas nous souvenir que nous avons existé avant notre corps, puisque aucun vestige de cette existence ne peut être donné dans notre corps, et que l'éternité ne peut avoir aucune relation à aucun temps, ni par suite au passé. Et pourtant nous sentons que nous sommes éternels; car notre âme ne sent pas moins les choses qu'elle conçoit par la Raison que celles qu'elle garde dans sa mémoire; et les démonstrations sont les yeux par lesquels l'âme voit ces choses. C'est pourquoi nous sentons que notre âme, en tant qu'elle enferme en éternité l'essence de son corps, en tant qu'elle est la vérité de son corps, est éternelle, éternelle comme toute essence, éternelle comme toute vérité; car le vrai n'a pas commencé, et ne peut finir, et ne peut durer: il est.
Or, c'est par la connaissance du troisième genre que nous savons que nous sommes en Dieu et que nous sommes éternels. Tant que nous connaissons par la raison toutes choses comme éternelles, nous connaissons Dieu comme hors de nous; et c'est pourquoi il nous semble que, si les choses connues sont éternelles, du moins la connaissance que nous avons de ces choses a commencé et finira. Mais lorsque nous réfléchissons sur l'idée vraie donnée, et que nous cherchons, non plus comment elle est vraie par les autres et avec les autres en Dieu, mais comment elle est vraie en nous, alors nous voyons clairement que ce n'est pas par une autre pensée que la pensée divine que nous pouvons penser le vrai. Par la réflexion, nous savons que Dieu est en nous, ou plutôt que nous sommes en lui, et que notre pensée est sa pensée. C'est pourquoi la connaissance du troisième genre produit en nous une joie accompagnée de l'idée de Dieu comme cause. Et cet amour de Dieu, qui résulte de la connaissance du troisième genre, est éternel; car l'âme ne conçoit pas que la connaissance qu'elle a de son union avec Dieu puisse jamais cesser d'être vraie. Cet amour de Dieu n'est donc pas lié à la durée de notre corps; c'est pourquoi nous l'appelons amour intellectuel de Dieu. Et nous appelons béatitude la joie qui constitue cet amour-là. On voit que notre salut et notre béatitude sont dans cet amour éternel de Dieu. Quand nous avons compris que l'essence de notre âme consiste dans la seule connaissance, dont Dieu est le principe et le soutien, alors nous voyons clairement comment notre âme dépend continuellement de Dieu. Et l'on voit bien ici combien la connaissance intuitive des choses particulières ou connaissance du troisième genre est supérieure à la connaissance universelle, c'est-à-dire à la Raison. Car nous avons démontré antérieurement que tout, et par conséquent notre âme aussi, dépend de Dieu selon l'existence et selon l'essence; mais cette démonstration universelle, si solide qu'elle soit, ne nous touche pourtant pas autant que lorsque nous comprenons par réflexion et directement qu'une chose particulière, comme notre âme, dépend de Dieu et est en Dieu.
Il est arrivé à presque tous ceux qui ont essayé de comprendre quelque démonstration de se rendre clairement compte de toutes les raisons extérieures sur lesquelles l'auteur l'appuyait, sans pourtant voir clairement la vérité de la chose démontrée: ils ne pouvaient s'empêcher de l'admettre, mais ils l'admettaient de mauvais gré et comme malgré eux. Mais il leur est arrivé aussi quelquefois, après qu'ils ont médité sur la chose même, et qu'ils ont essayé tous les chemins qui y conduisent, que tout d'un coup ils soient comme touchés par une lumière, et saisissent enfin réellement et immédiatement ce que jusqu'alors ils ne pouvaient que démontrer. Ils parvenaient, à ce moment-là, à la connaissance du troisième genre; ils apercevaient clairement cette idée comme constituant éternellement une pensée parfaite; et ils apercevaient aussi que leur âme n'avait pu jusque-là être une âme, que leur pensée n'avait pu jusque-là être une pensée, que par cette idée-là et par d'autres; ils reconnaissaient dans l'idée un élément essentiel de leur nature pensante. Jusque-là ils savaient; car être une pensée c'est savoir; maintenant ils savaient enfin qu'ils savaient. Ils avaient non seulement l'idée, mais aussi l'idée de l'idée. Et l'on voit par là que l'on passe naturellement de la connaissance du deuxième genre à la connaissance du troisième genre. Mais l'on voit aussi que, de la connaissance du premier genre, on ne peut attendre rien de pareil; car, par la connaissance du premier genre, nous n'affirmons rien autre chose que l'existence d'un objet dans la durée; et celui qui affirme qu'une chose existe sait, à ce moment-là, tout ce qu'il peut savoir là-dessus; et il n'y a pas deux manières de constater l'existence de quelque chose: on constate ou on ne constate pas: aucune vérité, aucun progrès dans la vérité ne peut résulter de ce que l'on considère qu'une chose existe.
Ce qui arrive par hasard à ceux qui usent de leur Raison, et sans qu'ils s'en rendent clairement compte, celui qui réfléchit sur l'idée vraie donnée le fait pour chaque vérité particulière; et à chaque fois qu'il le fait, il découvre en lui une partie d'une âme éternelle. Avec des vérités particulières ainsi directement saisies, il se fait réellement une âme, son âme; il prend conscience de sa vraie nature et de l'identité de sa vraie nature avec la nature absolue de la pensée, avec Dieu.
Ainsi l'âme, en tant qu'elle connaît les choses comme éternelles, soit par le raisonnement, soit par l'intuition, est elle-même éternelle. Donc, plus nous connaissons de choses comme éternelles, plus grande est la partie de notre être que nous sauvons des passions et de la mort. Sans doute, nous ne pouvons pas détruire entièrement nos passions; mais nous pouvons du moins faire que la plus grande partie de notre être soit en dehors d'elles et au-dessus d'elles; nous pouvons faire que ce qui de nous périt avec notre corps soit tout à fait négligeable en comparaison de ce qui, de notre pensée, demeure éternellement. C'est en ce sens que l'amour de Dieu nous sauve de la mort.
Mais il ne faut pas entendre par là que notre salut et notre joie soient la récompense de notre lutte contre nos passions et du mépris que nous faisons de notre corps. Ceux qui croient que l'homme peut mépriser et négliger son corps oublient que l'âme est d'autant plus apte à acquérir la connaissance de Dieu que le corps est lui-même apte à plus de choses, et que celui qui a comme l'enfant un corps apte à fort peu d'actions et dépendant autant que possible des causes extérieures, a aussi une âme qui a à peine conscience de Dieu, d'elle-même et des choses. De plus, ceux qui croient que l'âme peut supprimer ses passions oublient que les affections du corps, dont les passions sont les idées, dépendent des corps extérieurs et de tout l'univers. En réalité, notre vertu n'est point à lutter contre nos passions, mais à développer, à propos de nos passions, et au-dessus d'elles, la vie rationnelle et la vie divine, et c'est seulement lorsque, par la réflexion, nous aurons mis la plus grande partie de notre vie à l'abri des passions et de la mort, que nous pourrons dire que nous avons triomphé de nos passions. Ce n'est donc pas parce que nous triomphons de nos passions que nous avons la béatitude; c'est, au contraire, parce que nous avons la béatitude que nous pouvons triompher de nos passions. Ne regardons jamais notre misère ni notre esclavage; regardons de l'autre côté, vers le vrai et vers la joie; vivons d'abord dans le vrai le plus que nous pourrons, fondons en nous la joie incorruptible, et par cela même nous serons affranchis de nos passions. “La béatitude n'est pas la récompense de la vertu, mais la vertu même.”
|
De Rede, zoals we net zagen, bevrijdt en redt ons al van de droefheid. Eigenlijk, is het God die ons redt en bevrijdt. Als we niet in God zouden zijn, als we geen deel zouden zijn van het oneindig denken van God, dan zouden we er niet in slagen om op correcte wijze eeuwige gedachten als de cirkel en de sfeer aan elkaar te ketenen, en al evenmin hun definities kunnen afleiden uit hun noodzakelijke eigenschappen. Het is in feite niet voor zover we, volgens de modificaties van ons lichaam, het bestaan van een wezen bevestigen, op een bepaald moment en voor een bepaalde duur, dat we een adequaat idee kunnen hebben: kennis van gebeurtenissen is, voor de mens, noodzakelijk en van nature uit inadequaat.
Het is omdat God bestaat en omdat onze ziel als idee deel heeft aan de eeuwige natuur van God, dat wij in het gebruik van de Rede een superieure existentie kunnen vinden waartegen onze hartstochten maar weinig kunnen inbrengen. Alleen, zolang we niet hebben nagedacht over de voorwaarden van het ware, kunnen we dat alles negeren, God negeren en ook de eeuwigheid van de ziel, en toch leven volgens de Rede. Vele mensen leven op die manier gelukkig door God terwijl ze God negeren, en vrij door het Denken zonder te weten wat Denken is. En terwijl ze beweren dat alles materie is, troosten ze zich door te redeneren over essenties en door die zoveel ze kunnen op grond van de Rede uit elkaar te verklaren. Dus op hetzelfde moment dat ze God negeren, bewijst hun wijsheid God. Door de kracht zelf van adequate ideeën, leven ze zonder haat en zonder vrees. Ze gehoorzamen gewillig aan de wetten, dragen hun deel bij tot de welvaart van de gemeenschap, en spannen zich zoveel mogelijk in om ervoor te zorgen dat ook andere mensen volgens de rede leven.
Hierover verwondert het volk zich vaak. Want de meeste mensen geloven dat ze vrij zijn als ze hun grillen volgen, en alleen maar een stukje van die vrijheid opgeven omdat ze in een ander leven een straf of een beloning verwachten. Ze zeggen tegen zichzelf dat als ze die vrees en die hoop niet hadden, als ze niet in God zouden geloven, en evenmin aan de eeuwigheid van de ziel, dat ze zich dan zouden bevrijden van het juk van de deugd. Maar de redelijke mens heeft het niet nodig om zo door vrees of door hoop te worden gedomineerd om rechtvaardig en goed te zijn. Zelfs als hij gelooft dat God niet bestaat en de ziel sterft met het lichaam, dan leeft hij toch niet minder volgens de ware Religie. En als men hem vraagt waarom hij op die wijze zijn leven regelt, gezien hij toch niet gelooft dat er een ziel en een God bestaat, dan zou hij die vraag al even absurd vinden als wanneer men hem zou vragen waarom hij geen gif en narcotica slikt, gezien hij zich toch niet eeuwig zal kunnen voeden met gezonde voeding; het is inderdaad niet omdat hij gelooft dat de ziel niet eeuwig bestaat, dat hij zou willen leven zonder denken en zonder rede.
Het is echter duidelijk dat het geluk en de deugd van een redelijk mens op zich niet voldoende zijn. Als de hartstochten het hele leven van een mens niet noodzakelijk dragen, dan is dat omdat er iets anders bestaat dan de hartstochten; als de kennis van gebeurtenissen bijna niets kan zijn in de gedachten van een mens, dan is dat omdat er iets anders is dan het lichaam; en als een correcte deductie tot de mogelijkheden behoort, dan komt dat omdat er nog iets anders is dan een deductie. Het kan niet anders dan dat elke ware stelling die men aantoont, waar is voor men die aantoont, eeuwig op zich, en niet op grond van de redenen die haar een schijn van waarheid geven. Als alles waar is door iets anders, dan is niets waar. Het ware kan alleen maar onmiddellijk worden gegeven. En als men door een lange aaneenschakeling van gedachten heeft begrepen dat een bepaalde stelling waar is, dan moet er nog steeds worden nagedacht over die gegeven ware idee, en moet men zich afvragen waarom die kan bestaan. Die idee van de ware idee, dat is kennis van de derde soort, of reflexieve kennis. Zoals kennis van de eerste soort ons in staat stelt om adequate ideeën te vormen als de cirkel en de bolvorm, en erover te redeneren, zo stellen ook die redeneringen ons in staat na te denken over de ware idee en te begrijpen hoe die, vooraleer ze waar is door een andere idee, waar is op zichzelf.
Ook is het zo dat de meeste geesten die van nature geporteerd zijn tot denken vaak hebben opgemerkt, nadat men een bepaald aantal theorema’s door correcte redeneringen aan elkaar had geketend, dat men daarom nog niet alles begreep wat erin verscholen zat. Hij die alleen maar de redeneringen vat, beweegt zich over de oppervlakte en wandelt er maar wat rond.
Werkelijk begrijpen, is niet alleen maar volgen, het is doordringen, het is elke waarheid begrijpen, niet alleen als gevolg van een andere waarheid, maar ook als waarheid; het is niet met gesloten ogen zich laten leiden door een beproefde en onfeilbare methode, maar het is de waarheid ontwaren op ieder moment en in elk onderdeel van de redenering. Ook ziet men vaak, in de mathematische wetenschappen, dat bepaalde mensen erg ver kunnen vorderen in het spoor van anderen, zelfs een en ander kunnen ontdekken, zonder evenwel iets anders te doen dan op mechanische wijze methodes toe te passen, en dat ze verder onbekwaam blijven om op elk ogenblik te zien waar ze staan. Er bestaat dus boven de deductieve kennis, een intuïtieve kennis. Met andere woorden, telkens ik een waar idee heb, kan ik me steeds de vraag stellen, niet hoe ik eraan ben gekomen, d.w.z. wat ik heb moeten denken voor ik die idee kon denken, maar hoe ik die kan hebben, d.w.z. wat ik op dat moment moet denken om die idee te kunnen denken. En de eerste voorwaarde, tevens ook intern aan elke waarheid, is God, in wie al is wat bestaat, en door het idee van wie alles wat waar is, waar is. Het moet dus wel zo zijn dat, vervat in elke waarheid, de onmiddellijke en intuïtieve kennis van God bestaat. En zelfs als men een reeks stellingen beschouwt die correct zijn afgeleid uit de definitie van God, zolang we alleen maar begrijpen hoe de ene het resultaat is van de andere, zullen we niet de kennis van de derde soort bereiken; en ook een dergelijke reeks proposities, zou voor ons slechts een gelegenheid moeten zijn om te onderzoeken hoe elk van hen op zichzelf waar is. Niet alleen in de definitie van God moet God worden gezien, maar ook in alle andere proposities.
De menselijke ziel heeft een adequate kennis van de eeuwige en oneindige essentie van God. Inderdaad, ze beschikt over ideeën op grond waarvan ze specifieke dingen beschouwt als werkelijk bestaand; maar elk specifiek ding dat in God bestaat en door God bestaat, voor zover het wordt beschouwd onder een concreet attribuut, sluit in de idee van dit ding noodzakelijk ook het concept in van dit attribuut. Die kennis van de natuur van God, die echt gemeen is aan alle ideeën en dingen, is ook vervat in de idee van ons lichaam, d.w.z. van onze ziel. Om het anders te zeggen, onze kennis moet de condities bevatten zonder dewelke onze kennis niet mogelijk zou zijn; het moet mogelijk zijn om zich op grond van dat feit rekenschap te geven dat men denkt; want we denken wel degelijk; en omdat ons denken reëel is, bevat het ook reëel de voorwaarden die dat mogelijk maken; welnu, zonder God kan niets worden gedacht, door het feit zelf dat we ideeën hebben, denken we bijgevolg ook impliciet het idee van God in elk van hen.
Maar er bestaat geen enkele modificatie van het lichaam waarvan we ons geen helder en onderscheiden concept kunnen vormen, omdat we adequate kennis hebben van wat werkelijk gemeenschappelijk is aan alle modificaties van het lichaam, zoals bijvoorbeeld de uitgebreidheid. En, omdat het gevoel niet meer is dan een modificatie van het lichaam, moet elk gevoel een adequaat idee in zich sluiten. Daaruit volgt dat we altijd een emotie kunnen herleiden tot de idee van God, voorwaarde van elke adequate kennis; en, voor zover de ziel een dergelijke kennis bezit en er zich van bewust is, verheugt ze zich, omdat ze dan haar eigen vermogen tot handelen beschouwt. De mens kan er dus voor zorgen dat elk van zijn gevoelens voor hem een aanleiding is tot vreugde terwijl hij gelijktijdig denkt aan de idee van God, en die vreugde samen met de idee van God is de echte liefde tot God. Die liefde kan niet anders dan de ziel meer vullen dan gelijk welk ander gevoel, omdat alle modificaties van het lichaam gelegenheid kunnen zijn om die te voelen. Ze kan niet veranderen in haat, omdat, voor zover we God beschouwen, wij handelend optreden, en dat er bijgevolg geen droefheid kan bestaan die gepaard gaat met de idee van God. Die liefde kan niet worden bezoedeld door jaloezie; integendeel, hoe meer we God liefhebben, hoe meer we willen dat anderen ook van hem houden. Geen enkele hartstocht kan daarom in strijd zijn met deze liefde tot God. Ze duurt zo lang als ons lichaam duurt, dat wil zeggen, zolang de gebeurtenissen die ons veranderen ons de gelegenheid geven om na te denken over de eeuwige essenties en het idee van God die ze allemaal omvat.
Maar onze kennis van God en onze liefde tot God zijn niet noodzakelijk verbonden met het bestaan van ons lichaam. Er bestaat in God een idee die in eeuwigheid de essentie uitdrukt van een of ander menselijk lichaam. Bijgevolg, precies omdat de menselijke ziel de idee is van een of ander menselijk lichaam, is de menselijke ziel in eeuwigheid in God. De menselijke ziel kan dus niet op absolute wijze worden vernietigd samen met het lichaam; wanneer het lichaam wordt vernietigd, houdt de ziel op te bestaan in de tijd, maar zijn essentie is niettemin eeuwig in God. En, ongetwijfeld, kunnen we ons niet herinneren dat we hebben bestaan voor ons lichaam, omdat geen enkel spoor van dat bestaan in ons lichaam kan gegeven zijn, en omdat de eeuwigheid geen enkele relatie kan hebben met wat voor tijd ook en dus al evenmin tot het verleden. En toch voelen we dat we eeuwig zijn; want onze ziel voelt niet minder de dingen die ze bedenkt door de Rede dan dewelke die ze in het geheugen bewaart; en bewijsvoeringen zijn de ogen van de ziel waarmee ze de dingen ziet. Dat is de reden waarom we voelen dat onze ziel, voor zover ze in eeuwigheid de essentie van haar lichaam bevat, voor zover ze de waarheid van haar lichaam is, eeuwig is, eeuwig als elke essentie, eeuwig als elke waarheid; want het ware is niet begonnen, en kan niet eindigen, en kan niet duren: waarheid is.
Welnu, het is dus door kennis van de derde soort dat wij weten dat we in God zijn en dat we eeuwig zijn. Zolang we via de rede weten dat alle dingen eeuwig zijn, kennen we God als buiten ons; daarom lijkt het ons, als de gekende dingen eeuwig zijn, dat tenminste de kennis die we van die dingen hebben ooit begonnen is en ooit zal eindigen. Maar als we nadenken over de ware gegeven idee, en wij uitzoeken, niet hoe ze waar is door andere en met de andere in God, maar hoe ze waar is in onszelf, dan zien we helder in dat het niet door een andere gedachte is dan door de goddelijke idee dat we het ware kunnen denken. Door nadenken, weten we dat God in ons is, of beter gezegd dat wij in God zijn, en dat ons denken zijn denken is. Dat is de reden waarom kennis van de derde soort in ons een vreugde veroorzaakt die samengaat met de idee van God als oorzaak. En die liefde tot God, die resulteert uit kennis van de derde soort, is eeuwig; want de ziel beschouwt de kennis die ze van haar band met God heeft niet alsof ze ooit zou kunnen ophouden waar te zijn. Die liefde tot God is dus niet verbonden met de duur van het lichaam; daarom noemen we ze intellectuele liefde tot God. En we noemen gelukzaligheid de vreugde die de basis is van die liefde. Men ziet dat ons heil en onze gelukzaligheid gelegen zijn in die eeuwige liefde tot God.
Wanneer we hebben begrepen dat de essentie van onze ziel uitsluitend bestaat in de kennis, waarvan God principe en steun is, dan zien we in dat onze ziel eeuwig afhangt van God. En men ziet hier duidelijk in hoeveel meer dat intuïtieve kennis van specifieke dingen, of kennis van de derde soort, superieur is aan de universele kennis, d.w.z. aan de Rede. Want we hebben eerder aangetoond dat alles, en bijgevolg ook onze ziel, van God afhangt naar de existentie en naar essentie; maar die universele bewijsvoering, hoe stevig die ook zou zijn, raakt ons evenwel niet evenveel als wanneer we door nadenken en onmiddellijk begrijpen hoe een specifieke zaak, als onze ziel, afhangt van God en in God is. Het overkwam vrijwel allen die geprobeerd hebben om een bewijsvoering te begrijpen, dat ze zich helder rekenschap gaven van alle exterieure redenen waarop de auteur zich steunde, zonder evenwel helder de waarheid van wat werd gedemonstreerd in te zien: ze konden het niet helpen om dat toe te geven, maar ze gaven het toe met tegenzin en ondanks zichzelf. Maar het overkwam hen ook wel eens, nadat ze mediteerden over de zaak, en ze alle wegen die er naartoe leiden, hadden uitgeprobeerd, dat ze plots door een lichtflits werden geraakt, en uiteindelijk echt en onmiddellijk begrepen wat ze voordien alleen maar konden bewijzen. Ze bereikten op dat eigenste moment de kennis van de derde soort; ze zagen helder in dat die idee in alle eeuwigheid een perfecte idee voorstelde; en ze merkten ook dat hun ziel voordien geen ziel had kunnen zijn, dat hun denken voordien geen denken had kunnen zijn, dan door die idee en door andere; ze erkenden in die idee een essentieel element van hun denkende natuur. Tot dan toe wisten ze; want een gedachte zijn, is weten; maar nu wisten ze eindelijk dat ze wisten. Ze hadden niet alleen de idee maar ook de idee van de idee. En zo ziet men dat men op natuurlijke wijze overgaat van kennis van de tweede soort naar kennis van de derde soort. Maar men ziet ook in dat, vanuit de kennis van de eerste soort men iets dergelijks niet kan bereiken; want door kennis van de eerste soort, bevestigen we niets anders dan het bestaan van een object in de tijd; en wie bevestigt dat een ding bestaat, weet op dat moment alles wat hij daarover kan kennen; en er bestaan geen twee manieren om het bestaan van iets vast te stellen: men stelt het vast of men stelt het niet vast: geen enkel waarheid, geen enkele vooruitgang op weg naar de waarheid kan het gevolg zijn van het feit dat men nadenkt over het bestaan van een ding.
Dat wat toevallig aan diegenen overkomt die gebruik maken van hun Rede, en zonder dat ze er zich helder rekenschap van geven, dat doet iedereen die nadenkt over de ware gegeven idee ook voor elke specifieke waarheid; en telkens hij dat doet, ontdekt hij in zich een deel van een eeuwige ziel. Met specifieke waarheden die hij zo onmiddellijk begrijpt, vormt hij zich een ziel, zijn ziel; hij wordt zich bewust van zijn ware natuur en van de identiteit van zijn ware natuur met de absolute natuur van de het denken, van God.
Op die wijze is de ziel, voor zover ze de dingen kent als eeuwig, hetzij door redenering, hetzij door intuïtie, zelf ook eeuwig. Dus, hoe meer we dingen kennen als eeuwig, des te groter wordt het deel van ons wezen dat we redden van de hartstochten en van de dood. Ongetwijfeld kunnen we onze hartstochten niet helemaal vernietigen; maar we kunnen het niettemin voor elkaar krijgen dat het grootste deel van ons wezen buiten en boven de hartstochten blijft; we kunnen maken dat wat tenietgaat met ons lichaam volkomen verwaarloosbaar is in vergelijking met wat van ons denken eeuwig blijft. Het is in die zin dat de Liefde tot God ons van de dood redt.
Men moet daaruit vooral niet besluiten dat ons heil en onze blijheid de beloning zijn van onze strijd tegen onze hartstochten en voor de verachting voor ons lichaam. Zij die menen dat de mens zijn lichaam kan verachten en verwaarlozen, vergeten dat de ziel des te meer geschikt is om kennis van God te krijgen naarmate het lichaam zelf in staat is tot meer dingen, en dat hij die net als een kind een lichaam heeft dat tot erg weinig handelingen in staat is en afhangt van talloze exterieure oorzaken, ook een ziel heeft die zich nauwelijks bewust is van God, van zichzelf en van de dingen. Meer nog, zij die geloven dat de ziel de hartstochten kan onderdrukken, vergeten dat de affecten van het lichaam, waarvan de hartstochten de idee zijn, afhangen van externe lichamen en van het hele universum. In feite, bestaat onze deugd er niet in om te vechten tegen onze hartstochten, maar om inzake onze hartstochten en daarboven het rationeel leven en het goddelijk leven uit te bouwen, en het is alleen maar wanneer we door reflectie het grootste deel van ons leven veilig hebben gesteld voor onze hartstochten en voor de dood, dat we kunnen stellen dat we triomferen over onze hartstochten. Het is dus niet zo dat we de gelukzaligheid hebben door te triomferen over de hartstochten; het is, integendeel, omdat we de gelukzaligheid bezitten dat we kunnen triomferen over de hartstochten. Laten we dus nooit kijken naar onze miserie en naar onze verknechting. Laten we liever de andere kant op kijken, naar de waarheid en naar de vreugde; laten we eerst zoveel mogelijk leven in het ware, laten we in onszelf een onvergankelijke vreugde stichten, dan zullen we ons precies daardoor bevrijden van onze hartstochten. ‘Gelukzaligheid is niet de beloning van de deugd, maar de deugd zelf.’
|