In Amsterdam staat een bronzen standbeeldbeeld, neergepoot aan de Zwanenburgwal, vlakbij de B. Bijvoetbrug, nomen est omen, bestemd voor voetgangers. Het is letterlijk én figuurlijk een verbeelding van Baruch d’ Espinoza, joods filosoof en lenzenslijper, geboren in het jodenkwartier van Amsterdam op 24 november 1632. Het mooi gepatineerde brons werd bedacht door Nicolaas M. Dings (°1953) en ingehuldigd op 28 november 2008. Of het werk grote artistieke waarde heeft, is een kwestie van opvatting en smaak. Dings maakte een ideeën-sculptuur dat begrepen kan worden als een hulde aan Amsterdam via Spinoza, haar wereldberoemde telg. Op de sokkel van het beeld staat te lezen: Het doel van de staat is de vrijheid. Dit een van de mogelijke vertalingen van: Finis ergo Reipublicae revera libertas est. (Tractatus theologico-politicus, 20,6) Er zijn betere vertalingen denkbaar. Die van F. Akkerman bijvoorbeeld: ’Het doel van de politiek is dus in werkelijkheid de vrijheid’ (1). Zo maar weggeplukt uit het oeuvre van Spinoza, klinkt het opschrift als een sloganeske kreet. Een bronzen man die vrijheid aanprijst, verwekt bij de wandelaar op slag sympathie, zeker als het een Amsterdammer is. De slogan is, gewild of ongewild een captatio benevolentiae. Een voortreffelijk gekozen opschrift, want het werkt! Laten we nu even het citaat bekijken op twee niveau’ s: als los sokkelcitaat én als Spinoza-citaat dat een zeer precieze plek heeft in Spinoza’s leer. Vrijheid of veiligheid De argeloze passant die Spinoza niet kent, het citaat leest en er dan even over nadenkt, komt snel tot de vaststelling dat het een uitspraak is die niet meer helemaal bij de tijd is en bovendien ook weinig precies. De uitspraak bevat twee abstracta: ‘staat’ en ’vrijheid’. ‘Staat’ is een algemeen begrip en als dusdanig lastig te koppelen aan een ‘doel’. Als we dat toch doen, is dan het meest belangrijke doel van de staat niet het garanderen van de veiligheid van de burgers? Verlangen de meeste Europeanen vandaag niet eerder naar veiligheid, meer dan naar vrijheid? In de moderne staatsleer plaatsen Staatsrechtler het staatkundig organiseren van de vrijheid overigens niet bovenaan de takenlijst van een staat. Overigens: Spinoza zegt uitdrukkelijk dat het doel van de staat ook is: iedereen te bevrijden van vrees en er zoveel mogelijk voor te zorgen dat iedereen in veiligheid leeft (2). Vrijheid van denken En dan is er nog het toverwoord ‘vrijheid’, ook al een algemeen begrip: over welke vrijheid gaat het hier? Het hoeft geen betoog dat vrijheid als algemeen begrip een lege doos is waarin iedereen stopt wat hem belieft. Het opschrift dat op het Spinozabeeld in Amsterdam te lezen staat, mag dan wel tot de verbeelding spreken, wat er met ‘vrijheid’ bedoeld wordt, is verre van duidelijk. Op zich genomen is de slogan ‘Het doel van de staat is de vrijheid’ geen helder en wel onderscheiden idee. De wandelaar die iets meer vertrouwd is met Spinoza’s leer, leest het sokkelopschrift met andere ogen. De vrijheid waarop Spinoza doelt, is een zeer concrete vrijheid, namelijk de vrijheid van meningsuiting. Dat soort vrijheid was in het 17de-eeuwse Europa een zeldzaam goed, ook in het toenmalige Amsterdam. Spinoza komt op voor een staat die zo ingericht wordt, dat burgers (allereerst Spinoza!) vrij kunnen filosoferen (libertas filosofandi), zonder gevaar te lopen om in het Amsterdamse rasphuis of spinhuis te belanden. Het sokkelopschrift, in de juiste context geplaatst, dient dus gelezen als : ‘Het doel van de staat is de vrijheid van denken’. Spinoza’s pleidooi voor vrije meningsuiting heeft nog steeds niets van zijn actualiteit verloren, hoewel, weten we nu, vrijheid van meningsuiting maatschappelijk slechts functioneert wanneer er grenzen getrokken worden. De grote massa (multitudo) heeft voor Spinoza geen (of minder) behoefte aan het gebruik van de ratio om tot ‘waarheid’ te komen. Zij vindt soelaas in geopenbaarde religies en blijft gekluisterd aan passies. De ‘massa’ kan het best stellen zonder vrijheid van meningsuiting, stokpaard van de denkende elite. ____ (1) Spinoza, Theologisch-politiek traktaat, Amsterdam, 1997, vertaald door F. Akkerman, blz. 427. (2) TTP, 20. Globaal genomen heeft de staatsleer van Spinoza, die in het verlengde ligt van Hobbes, nog slechts historische waarde. Dat neemt niet weg dat er heel wat actuele gedachten in schuilen. Comments are closed.
|
AuteurWilly Schuermans (...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft. Willem Meijer (1903) SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677) Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
[email protected] Mijn andere sites! |