Spinoza over het huwelijk

6/7/2016

Ad matrimonium quod attinet, certum est, ipsum cum ratione convenire, si Cupiditas miscendi corpora non ex sola forma, sed etiam ex Amore liberos procreandi et sapienter educandi ingeneretur; et praeterea, si utriusque, viri scilicet et foeminae, Amor non solam formam, sed animi praecipue libertatem pro causa habeat.
Wat het huwelijk betreft, is het wel zeker dat het met de rede overeenstemt in het geval dat de begeerte om de lichamen te verenigen niet alleen ingegeven wordt door de uiterlijke schoonheid maar ook om kinderen te procreëren en ze verstandig op te voeden; en vooral zo de liefde zowel voor man als voor de vrouw niet alleen uiterlijke schoonheid maar vooral vrijheid tot doel heeft.
Ethica, IV, Caput 20

Er is in de Ethica maar één plek, namelijk E IV, 20 waar Spinoza het heeft over het huwelijk. Spinoza over het huwelijk? Hij koos ervoor (om welke reden dan ook) heel zijn leven ongehuwd te blijven. Hij was in deze dus een buitenstaander en het mag wel als merkwaardig aangemerkt worden, dat hij in zijn hoofdwerk over deze aloude menselijk instelling een oordeel uitspreekt. Maar filosofen spreken wel eens vaker over zaken waarmee ze niet vertrouwd zijn…

Slavernij
De tekst maakt deel uit van het Aanhangsel bij deel IV van de Ethica dat over 'de slavernij van de mens’ gaat. Wat beweert Spinoza in dit wat langer citaat? De kern ervan kan als volgt worden samengevat: onder bepaalde voorwaarden is het huwelijk met de rede (ratio) in overeenstemming te brengen:

begeerte om te copuleren én
het opzet om kinderen te verwekken én
die verstandig op te voeden.

Wie het alleen op (1) houdt, sluit geen huwelijk dat ‘rationeel’ kan worden geheten. Dergelijke lui blijven onderworpen aan hun driften, hun passies. Ze zijn daarom slaaf van hun natuur en slijten hun leven in onvrijheid.
In het tweede deel van het citaat zet Spinoza dit laatste aspect nog eens goed in de verf: menselijke liefde die van de man en die van de vrouw (let wel niet die van de man voor de vrouw) , moet niet alleen wortelen in schoonheid maar vooral, in de eerste plaats en vooral haar oorzaak vinden in het verlangen naar vrijheid. Liefde begrepen als emancipatie-instrument, als bevrijdster uit afhankelijkheid van de natuur en haar wetmatigheden.

Gays en lesbiennes
Over deze tekst kan nog wat meer gezegd worden als we hem interpreteren in het licht van de maatschappelijke veranderingen die het huwelijk in vorige eeuw onderging. Er zijn nieuwe samenlevingsvormen ontstaan en oude wettelijk erkend. Het begrip huwelijk is niet langer een label dat uitsluitend op het samen-leven van man en vrouw mag worden gekleefd. Huwelijken kunnen ook gesloten worden tussen partners van hetzelfde geslacht.
Voor gays en lesbiennes brengt Spinoza minder goed, maar vooral ook zeer goed nieuws. Uit de geciteerde tekst kan worden besloten dat Spinoza het mannenhuwelijk en vrouwenhuwelijk niet kan beschouwen als ‘rationeel’: de drie eerder vermelde voorwaarden zijn (strikt genomen) niet vervuld. Het goede nieuws evenwel is, dat Spinoza in zijn Ethica ook leert dat al wat in de natuur bestond en bestaat vrij van waarden is, dus op zich noch goed, noch slecht te noemen. Het is welbekend dat in de natuur homoseksualiteit bij dier en mens een natuurlijk gegeven is. Spinoza velt op grond van zijn leer hierover geen moreel oordeel. De drie boekgodsdiensten doen dat wèl. Ze beschouwen homoseksualiteit als tegennatuurlijk. Alle verantwoordelijkheid voor die opvatting en de ernstige maatschappelijke gevolgen die ermee verbonden zijn, moeten op rekening van de joodse religie geschoven worden. Christendom en islam namen dat standpunt over.
Het is nog te weinig bekend dat Spinoza’s leer aan de zijde staat van onze anders-geaarde vrienden en vriendinnen: het wordt tijd dat ze dat beseffen en Spinoza erkennen als een van hun filosofische voorvechters.

Spinoza's blog