amicae meae semper mihi fidelis I.D.B. Pieter Nicolaas van Eyck (1887-1954) is voor velen geen onbekende: hij leeft voort met één gedicht en dat is meer dan vele dichters en dichtertjes ooit bereikten of zullen bereiken. Wie kent niet zijn wonderlijk mooie, epische gedicht De tuinman en de dood? Ik moest het op school uit het hoofd leren en de leraar die ons daartoe verplichtte ben ik er nog altijd dankbaar voor. Van Eycks vers staat al meer dan een halve eeuw als gebeiteld op mijn harde schijf. Ik reciteer het geregeld en gebruik het ook als mantra wanneer de slaap zich weer eens moeilijk laat vatten. Wie nog niet het geluk had dit gedicht op zijn levenspad te ontmoeten, ziehier: De tuinman en de dood Ook al is de stof ontleend aan een oosters thema en ook al lijkt het meer dan waarschijnlijk dat Pieter Nicolaas leentjebuur speelde bij Jean Cocteau (1889-1963), Frans dichter en surealistisch fratsenmaker: het blijft naar inhoud, vorm en zegging een haast volmaakt gedicht. Ruggengraat Wie het gedicht van P.N. Van Eyck aandachtig leest, zal merken dat onderliggend, aspecten van Spinoza’s filosofie de ruggengraat vormen van zijn gedicht: verbeelding, het principe van de voldoende reden (alles heeft een oorzaak), determinisme. Ergens in Perzië snoeit een tuinman rozen, in dienst van een Perzisch edelman. De tuinier lijkt somber gestemd: had hij slecht geslapen, voelde hij zich niet lekker, maakte hij zich kopzorgen, dacht hij bij het snoeien van efemere rozen aan vergankelijkheid en dood…? Wat precies de oorzaak van zijn sombere stemming was, kunnen we niet met zekerheid zeggen, maar dát er een oorzaak was, dat staat buiten kijf. Zeker is dat zijn geestesgesteldheid en fysieke toestand die fatale morgen er oorzaak van zijn dat zijn verbeelding met zijn rede aan de haal gaat: plotsklaps voelt hij achter zich een paar priemende ogen, hij kijkt om en ziet dat Magere Hein hem aanstaart en dreigend de hand heft… Zijn verbeelding is er de oorzaak van dat hij in paniek wegvlucht en naar de woning van zijn Heer rent. Hij smeekt om een paard en om toestemming om ermee naar Ispahaan te vluchten. Zijn Meester is een barmhartig en goedhartig moslim: de bange bede van de tuinman is er de oorzaak van dat hij instemt met beide vragen. De tuinman vlucht naar Ispahaan, een dagreis te paard, ver genoeg om des doods koude hand te ontvlieden… Althans, dat denkt hij, maar in die mooie Perzische stad haalt de dood hem in. De aanwezigheid van de tuinman in Ispahaan is mede-oorzaak van zijn dood: wat de naaste oorzaak was, vertelt het gedicht ons niet: viel hij van zijn paard, bezweek hij aan een hersenbloeding die hij in de tuin van zijn Meester al voelde naderen, werd hij door straatrovers omwille van zijn paard vermoord,… ? In Ispahaan sluit zich de cirkel van zijn leven: zijn sombere stemming in de tuin van zijn Meester is de meer afgelegen oorzaak van zijn dood in die stad. Rijmelarij Van Eyck was een jurist. Dat waren vroeger vrijwel altijd ook cultuurdragers. Ook zo Pieter Nicolaas, die zich o.a. aan filosofie interesseerde. In 1923 publiceerde hij in de eertijds bekende reeks Uren met… een deeltje over Plato, voorzien van een goede inleiding, helaas geschreven in een nu obsoleet Nederlands (1). Zijn belangstelling voor Spinoza staat buiten kijf: hij schreef zelfs een ‘gedicht’ bij een portret van Spinoza. Maatwerk en onzinnige rijmelarij (2). Het is dus niet onmogelijk, zelfs waarschijnlijk, dat de dichter in de Franse prozaversie van Cocteau Spinoza’s geest herkende en dat die tekst de directe oorzaken was die zijn pen in beweging bracht… Van Eycks gedicht overtreft vele malen de banale, platte prozatekst van Cocteau (3). Hoe dan ook, toeval of niet, De tuinman en de dood kan gelezen worden met een lens van lenzenslijper Spinoza: in de stof van dit gedicht liggen twee fundamentele leerstellingen van Spinoza’s systeem verborgen. Vooreerst: al wat bestaat, inclusief de mens, is onderworpen aan de wetmatigheid van de natuur: wie denkt zich daaraan te kunnen onttrekken, doolt en laat zijn verbeelding prevaleren op zijn rede. Vervolgens de opvatting dat de wereld, inclusief de mens, kan verklaard en begrepen worden door reconstructie van de oorzaak-gevolg-keten. Wie daar lang genoeg mee doorgaat en uiteindelijk zijn intuïtie gebruikt (leert Spinoza) verliest zich in de oergrond van het Al. Het eerste Spinoza-principe werd eerder ook al eens mooi poëtisch verwoord door Spinoza-discipel Goethe: Nach ewigen ehrnen (Eeuwige, ijzeren, grote wetmatigheden dwingen ons de kring van ons bestaan te doorlopen). ____ (1) P.N. Van Eyck, Uren met Platoon, Baarn, 1923,Baarn. (2) Bij Spinoza’s portret Meester van ‘t stil, wijs woord ,lichtend fanal Dat al wat is doordringt; de heldere blik, Die dwars door waan en wankelbaar beschik Het Ene als grond, vorm, zin zag van ‘t Getal. Van ’t diepste zwijgt wie stamelt: God is Al,- Gij, grote Ziel, aanschouwde in ’ t Ogenblik ’t Volmaakte Godsgeheim van ’t ik-loos Ik, Dat door uw wijsheid spreekt en spreken zal. Uw geest schiet stralen verder dan men weet: Gij zelf de zuivere vorm van al dat licht, Sterk en onschendbaar, boven sterfelijk lot. Die vol van liefde vóór u staat, vergeet Uw tijdelijkheid, en ziet in uw gezicht Het hoog gezicht van ’t eeuwige, onze God. (Top, om in een nog te publiceren bloemlezing van Spinoza-wauwelaars op te nemen.). (3 ) Jean Cocteau : Un jeune jardinier persan dit à son prince: ‘J’ai rencontré la Mort ce matin. Elle m’a fait un geste de menace. Sauve-moi! Je voudrais être par miracle, à Ispahan ce soir.’ Le bon prince prête ses chevaux. L’après-midi, ce prince rencontre la Mort. ‘Pourquoi, lui demande-t-il, avez-vous fait ce matin, à notre jardinier, un geste de menace?’ ‘Je n’ai pas fait un geste de menace,’ répond-elle, ‘mais un geste de surprise. Car je le voyais loin d’Ispahan ce matin et je dois le prendre à Ispahan ce soir.’ Comments are closed.
|
AuteurWilly Schuermans (...) uitgaande van den gezonden stelregel, dat men zich niet boven SPINOZA verheven moet achten voor en aleer men hem begrepen heeft. Willem Meijer (1903) SKL (Spinoza kring Lier)
Platform voor de studie en de verspreiding van het gedachtegoed van Benedictus Spinoza (1632-1677) Doorzoek de hele blog alfabetisch op titels en persoonsnamen.
Categorieën
Alles
Foutje ontdekt in een blogbericht? Meld het op
[email protected] Mijn andere sites! |