Im Deutschen Quartier: G.C. Lichtenberg

Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799)

De passies die de christelijke religie in de 16de en de 17de eeuw in West-Europa ontketenden, koelden in de loop van de 18de eeuw. In de tweede helft van die eeuw was het geestelijk klimaat ook in Duitsland voldoende sereen om Spinoza met meer openheid van geest te benaderen. Lichtenberg past in die uitgeklaarde maatschappelijke context.

​Kladboeken
Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799) was een Duits natuurkundige, filosoof en dichter. Bij leven was hij een gewaardeerd hoogleraar fysica in Göttingen. Zijn verdiensten op het stuk van de fysica zijn echter bescheiden. In de Duitse Verlichting verdiende hij evenwel terecht zijn sporen. Nietzsche vernoemde hem in een adem met Goethe, als een van de weinige Duitse auteurs die het waard zijn steeds herlezen te worden. Een goede raad die alvast aan mij niet is voorbijgegaan.
Lichtenberg was erg scherpzinnig en kon zijn gedachten vlijmscherp en gevat formuleren. Dat deed hij zijn leven lang in zijn Sudelbücher (kladboeken), die geregeld nog worden gebloemleesd. Daarom is hij vandaag vooral bekend bij liefhebbers van aforismen en citateraars. Hij was een pragmatisch en dus rekkelijk piëtist, die met open geest filosofeerde over wereld en natuur. Hij bestudeerde ook Spinoza met diepgang, zoals blijkt uit de brief die ik verderop excerpeer en vertaal. De brief verwijst impliciet ook naar de Pantheismusstreit, die in 1785 in Duitsland de geesten erg beroerde.
Het vuur werd aan de lont gelegd in 1785 door Friedrich Heinrich Jacobi (1743-1819), die in een (anonieme) publicatie de these verdedigde dat het Spinozisme de meest consequente vorm van pantheïsme was, en atheïsme van het zuiverste water. Literaire titaan Lessing, overleden in 1781, werd opgevoerd als Spinozist. Mozes Mendelssohn (1729-1786), filosoof en literator (opa van de componist, jawel), vond dat de nagedachtenis van zijn vriend Lessing werd besmeurd en zijn eer in de publicatie werd aangetast. Hij reageerde fel op Jacobi, die al snel als auteur werd aangewezen. Het hek was van de dam. De Pantheismusstreit is een ongemeen stormachtig Verlichtingsdebat geweest, met Spinoza in het oog van de storm. Alle grote Duitse geesten mengden zich in de discussie. Ook Lichtenberg liet zich niet onbetuigd.

'Dat geloof ik ook'
In de brief van 1786, gericht aan een zekere J.D. Ramberg vertelt Lichtenberg over Johann Kaspar Lavater (1741-1801) die hem bezocht. Lavater was een Zwitsers theoloog en fervent verdediger van het christendom. Hij genoot bekendheid voor zijn geschriften over Physiognomie, een pseudowetenschap die karakter en psyche van mensen uit hun gelaat afleidde.

---

‘Lavater had net plaats genomen (Less was ook aanwezig) of we kwamen per toeval te spreken over Mendelssohn, Lessing, Jacobi en het Spinozisme. Omdat ik, (rechtuit gezegd) sedert ik Spinoza begrijp, hem voor een echt uitzonderlijke kop aanzie, besloot ik, tussen die twee theologen, het voor hem op te nemen. Ik zei dus, dat ik de mening was toegedaan, dat na enkele millennia diepgaander studie van de natuur, die uiteindelijk bij het Spinozisme zou uitkomen, wat deze grote man had vooruitgezien. (…) 
Met andere woorden, alles wat bestaat is één, en verder niets! En kai pan, Unum et omne. Dat alles vertelde ik hem. En weet u wat Lavater, die me ongelofelijk aandachtig had beluisterd zei: DAT GELOOF IK OOK. Hij maakte alleen enkele bemerkingen, die hij zelf niet erg gewichtig achtte en die allemaal vluchtig uit het christelijk systeem waren gehaald.’

De kapitalen van Lichtenberg wijzen op iets ongehoords: Lavater, niet bepaald een Spinoza-adept, valt Lichtenberg bij! We nemen aan dat de beschreven scène naar waarheid verteld is. Maar meende Lavater wel wat hij zei? Dat kan, want, zoals het in het leven nogal eens gebeurt: spreken in klein cenakel is niet hetzelfde als spreken voor de galerij. Of was Lavater in een zwak moment te toegevend voor Lichtenberg? Had hij een moeilijke dag en wenste hij in die badinerende context niet al te diep in te gaan op de ideeën van een gevaarlijk denker, die Spinoza ook toen nog voor velen was?
​

---