Descartes en Spinoza: het bewijs van de een is niet het bewijs van de ander

Snuisterend in de brieven van Descartes kom ik terecht in de correspondentie die hij  voerde met Jean-Baptiste Morin (1583-1656) n.a.v. het debat over de lengtegraad, dat in de jaren 1634-1639 Europese geesten en instrumentenmakers in de ban hield (1). Morin was mathematicus, fysicus en filosoof. De grenzen tussen die vakken waren toen nog erg dun. De bewaarde correspondentie, vier brieven in totaal,  gaat in hoofdzaak over optica, een tak van de natuurkunde die in de 17de eeuw bijzonder veel aandacht kreeg. Ook glasslijper Spinoza laat zich in met deze materie.
In de tweede brief naar Morin lees ik een passus die mij erg interessant lijkt. Omdat het een 17de eeuws licht werpt op een semantische kwestie die voor Spinoza-lezers niet onbelangrijk is. Ik vertaal:

‘U zegt ook dat gevolgen bewijzen door een oorzaak, en dan deze oorzaak bewijzen door dezelfde gevolgen een cirkelredenering is, wat ik onderschrijf; maar daarmee geef ik nog niet te kennen dat het een cirkelredenering is, gevolgen van een oorzaak uit te leggen, en vervolgens dan die oorzaak te bewijzen door die gevolgen: want er is een groot verschil tussen bewijzen en uitleggen. Daar voeg ik nog aan toe dat men het woord aantonen kan gebruiken om het een of het ander aan te duiden, tenminste als men het woord de gebruikelijke betekenis geeft en niet de bijzondere betekenis die de filosofen eraan geven.’ (2)

Vertalingen
Het gaat hier om de betekenis van het woord démontrer (Lat. demonstrare). Dat woord wordt gebruikt in de titel van de Ethica van Spinoza  (more geometrico demonstrata) en het substantief demonstratio komt steeds voor in de teksten die volgen op de stellingen.
In de eeuw van Descartes, die ook die van Spinoza is, kan het Franse woord démontrer blijkbaar drie betekenissen hebben: prouver, expliquer, die volgens Descartes de gebruikelijke betekenissen zijn, en een derde die hij niet vermeldt: een bijzondere betekenis die filosofen gebruiken. Die kan, naar mijn mening, niet anders zijn dan een betekenis die aansluit bij de meest gangbare oorspronkelijke klassieke betekenis van het werkwoord: aanwijzen, aantonen (met de vinger). Bij uitbreiding, in latere filosofische betekenis: betogend aantonen, volgens logische regels (die van Aristoteles, uiteraard).
In de Romaanse taalsfeer zijn de woorden demonstrare/demonstratio makkelijk te vertalen: ze bestaan namelijk ook in die Romaanse talen. Enkele voorbeelden. Vertalers als  Ch. Appuhn, R. Caillois,  R. Misrahi en andere vertalen beide woorden door démontrer/démonstration. Rechtlijnig dus. De lezer geeft er in dit geval ZELF een betekenis aan.
In de Germaanse taalsfeer wordt de vertaling wat moeilijker. Hoe demonstrare vertalen: bewijzen (prouver), uiteenzetten (expliquer) of de filosofische betekenis gebruiken waarnaar Descartes verwijst? Hier kiest dus de vertaler een betekenis!
​We nemen enkele Nederlandse vertalingen onder de loep.
Eerst gaan we te rade bij de Nagelate schriften, de eerste Nederlandse vertaling van Spinoza’s Opera Posthuma. De vertaler(s), die N.B. uit de kring van Spinoza komen, vertalen als volgt de titel: ‘Zedekunst, alles op een meetkundige orde geschikt en betoogt’. Demonstratio in de tekst wordt vertaald als ‘betoging’. Mooi is dat én rechtlijnig.

​Verkeerde been
Enkele voorbeelden van latere vertalingen:
D. Burger (ca.1860) vertaalt demonstratio als bewijs. De titelpagina laat hij onvertaald; N. Van Suchtelen (1928): vertaalt demonstrata in de titel als uiteengezet, demonstratio als bewijs; H. Krop doet hetzelfde; de recente vertaling van C. Vermeulen (2012), op basis van het Vaticaans manuscript, vertaalt demonstratio als bewijs. Geen vertaalde titelpagina.
Rechtlijnig zijn de Nederlandse vertalers in deze dus niet. Woorden als prouver en bewijzen duiden er allereerst op dat een betoog of redenering beschouwd wordt als onweerlegbaar en vaststaand.   
Wie in de Ethica de demonstratio’s, volgend op de stellingen, vertaalt als ‘bewijs’, verkeerdelijk in het spoor van de Latijnse versie van Euclides’ Elementen, zet de lezer op een verkeerd been. Filosoof Spinoza bewijst in feite helemaal niets. Zijn demonstratio’s mogen dan wel logisch hout snijden, ze zijn soms ook duister, niet erg overtuigend en zelfs tautologisch…. Ze hebben hoe dan ook intern niet de stringentie van een wiskundige (geometrische) redenering. Spinoza’s ‘bewijzen’ zijn niet meer dan logisch goed gestructureerde betogen, die alleen diegenen overtuigen die ab initio reeds overtuigd zijn van diens uitgangspunten.
In de lijn van Descartes woordanalyse mogen we m.i. ervan uitgaan dat filosoof Spinoza, aan het woord demonstratio de bijzondere filosofische betekenis gaf waarop Descartes doelde: filosofisch betoog of filosofische uiteenzetting (explicatio) volgens de logische regels van de kunst. De vertaling van de demonstrare/demonstratio in de Nagelate schriften, ondersteunt deze visie, en is dus m.i. correct.
Meegaan in de stellingen en de betogingen/uiteenzettingen van de Ethica is een Akte van Geloof. Zo bekeken ontwikkelt Spinoza in zijn Ethica dus een soortement vierde Boekreligie, die evenwel niet als de andere drie op ‘gelovend-geloof’ is gebaseerd, maar op ‘rationeel-geloof’. Zo bekeken is hij de vader van een rationele religie.
Of Spinoza dan plek vier verdient in het eeuwenoude verhaal van de Drie Bedriegers (3) laten we ethisch in het midden.
Q.E.D.
_____
(1) De correcte lengtegraadbepaling was in de 17de eeuw een hot item geworden. Het probleem kon technisch niet worden opgelost omdat nog geen zeewaardige klok kon worden geconstrueerd. Over het probleem van de lengtegraad schreef Dava Sobel (en W.J.H. Andrewes) Longitude, London, 1995, een boeiend boek dat een seller werd, die de basis legde voor een vloed van populair-wetenschappelijke geschiedschrijving.
 (2) ‘Vous dites aussi que prouver des effets par une cause, puis prouver cette cause par les mêmes effets est un cercle logique, que j’avoue; mais je n’avoue pas pour cela que c’en soit un, d’expliquer des effets par une cause, puis de la prouver par eux: car il y a grande différence entre prouver et expliquer. A quoi j’ajoute q’on peut user du mot démontrer pour signifier l’un et l’autre, au moins si on le prend selon l’usage commun, et non en la signification particulière que les philosophes lui donnent.’ In René Descartes, Correspondance, Oeuvres Complètes, T. VII, volume II, Paris, 2012, blz. 464. Descartes onderstreept in de tekst.
(3) Mozes, Jezus en Mohammed. Beweringen die hen bestempelen als Bedriegers gaan terug tot in de late Middeleeuwen.

---