De poëtische dimensie van Spinoza

Karl Wilhelm Friedrich von Schlegel

Spinoza en poëzie? Jazeker (1). Spinoza heeft al snel de aandacht getrokken van dichters en literatoren. Dat gebeurde al vanaf de 18de eeuw. Sedertdien is de aandacht uit die hoek niet afgenomen, wel integendeel.

Het zijn vooral Duitsers die in de 18de eeuw en later Spinoza in hun vizier kregen. Friedrich von Schlegel, filosoof, dichter en taalkundige leefde van 1772 tot 1825. Hij was de grondlegger van de vergelijkende taalwetenschap en gaf de opkomende Duitse romantiek wind in de zeilen. Hij schreef tal van teksten die samen, naar hij beweerde, een soort encyclopedie zouden vormen. Een van die teksten draagt de titel Gespräch über die Poësie (2). Het is een nogal lijvig essay en het heeft een dialectische structuur. Hij was een groot bewonderaar van Plato, vandaar.

Een nieuwe mythologie
Waarover gaat het in die tekst? Een groepje vrienden van beider kunne praat over dichtkunst. Via verschillende benaderingswegen proberen ze wat dieper door te stoten tot de kern van wat poëzie nou eigenlijk is. Geen simpele kwestie. Toen niet en ook nu niet.
Na een uitvoerige monoloog over de historiek van de dichtkunst, waarvan de wortels in het Oude Griekenland gesitueerd worden, volgt een groepsdiscussie. Een andere deelnemer steekt een tweede, alweer lange monoloog af over mythologie. Die houdt verband met de eerste monoloog, waarin gesteld werd dat de Oudgriekse poëzie een eenheid vertoonde omdat die haar wortels en levenssappen haalde uit haar wonderbaarlijke Griekse mythologie. De latere dichtkunst is, en dat wordt betreurd, een geatomiseerde dichtkunst geworden. De oorzaak zit hem in het feit dat die niet meer verankerd is in een gemeenschappelijke gedachtenwereld. In de monoloog over de mythologie wordt betoogd dat het voor de dichtkunst belangrijk is een nieuwe mythologie tot stand te brengen. In dit verband wordt gesteld dat Spinoza daarbij van nut kan zijn, ja zelfs onontbeerlijk is.

---

‘In der tat, ich begreife kaum, wie man ein Dichter sein kann, ohne der Spinoza zu verehren, zu lieben und ganz der seinige zu werden. In Erfindung des einzelnen ist eure eigne Phantasie reich genug. (…) Im Spinoza aber findet ihr den Anfang und das Ende aller Phantasie, den allgemeinen Grund und Boden, auf dem euer einzelnes ruht.’ En verder: ‘Und was ist jede schöne Mythologie anders als ein hieroglyphischer Ausdruck der umgebenden Natur in dieser Verklärung von Phantasie und Liebe.’ (3)

Kerngedachte is de mogelijkheid die Spinoza’s wereld- en natuurbeschouwing biedt om root én overhead te zijn voor de dichterlijke fantasie en de producten die ze opleveren. Spinoza als brug tussen dichters en de antieke mythologie… Vandaar de vraag met oproep van de spreker (Ludoviko, in feite Schlegel): ​

‘Warum wollt ihr euch nicht erheben, diese herrlichen Gestalten des grossen Altertums neu zu beleven? - Versucht es nur einmal, die alte Mythologie voll vom Spinoza und von jenen Ansichten, welche die jetzige Physik im jedem Nachdenkenden erregen muss, zu betrachten, wie euch alles in neuem Glanz und Leben erscheinen wird.’ 

Het klinkt allemaal nogal zweverig. Om deze Schlegeliaanse visie goed te kaderen: twee dingen niet uit het oog verliezen. Spinoza’s Natuur en de Almacht die ervan uitgaat, doen de Duitse romantische harten in die tijd een tikkeltje sneller tikken. Duitsers blijven Schwärmer… Bovendien passen enkele karaktertrekken van Spinoza’s filosofie wonderwel in het idealisme, de filosofische mode van die tijd (4).

Onzichtbare wand
Nog een slotbeschouwing. Als er over poëzie gesproken wordt, dan denken we eerst en voor alles aan woordkunst. Dit is evenwel een te beperkte opvatting. Woorden zijn slechts één van de vele tools die kunstenaars gebruiken om door te dringen tot die bijzondere poëtische dimensie van de wereld. Die moet beschouwd worden als een parallelle wereld aan de tastbare zichtbare wereld waarin we toeven. Alle kunsten kunnen de onzichtbare wand die beide werelden van elkaar scheiden, doorboren. Dat is hun voornaamste opdracht. Als dat gebeurt, dan kan er blijdschap ontstaan, een bijzondere ervaring, die een vorm van 'Spinoziaanse gelukzaligheid' zou kunnen worden genoemd.
Spinoza’s lenzen kunnen aandachtige kijkers zonder enige twijfel helpen om, in en met de woorden van onze beste dichters, door te dringen in die wereld-achter-de-schermen die verborgen ligt achter de dagelijkse werkelijkheid.
Filosofen bedienen zich meestal van woorden. Zeldzaam en niet genoeg geprezen zij die in staat zijn hun pen op poëtische wijze te voeren om hun gedachten vleugels te geven. Plato was zeer zeker een van hen en ook de goeie ouwe hemelbestormer die Lucretius heet. Kierkegaard en Nietzsche mogen die pluim eveneens op hun hoed steken. Spinoza overtreft hen in die zin, dat hij de vader is van een samenhangende filosofische leer die onmiskenbaar een poëtische dimensie heeft.
 ____
(1) Met dank aan SKL-cursist Guido, die mijn aandacht vestigde op de poëtische dimensie van Spinoza’s natuurbeschouwing.
(2) Friedrich Schlegel, Werke in einem Band, Wien, München, 1971, blz. 473-529.
(3) Op. cit., blz. 500. In het gesprek dat hierop volgt, wordt overigens ook Spinoza’s mantel (met gat) uitgeveegd:‘Die Idealisten versicherten mich allerorten, Spinoza sei wohl gut, nur sei er durch und durch unverständlich.' Marcus reageert afwijzend op Spinoza: 'Spinoza, der mir wegen seiner barbarischen Form nur einmal nicht geniessbar ist.' Marcus is blijkbaar een 'taal-estheet'. Zijn naam verwijst niet toevallig (meen ik) naar Cicero, Prins van het Latijnse Proza.
(4) Deze filosofische stroming heeft wortels in de Griekse Oudheid (o.a. Plato) en krijgt in de 18de eeuw een toppunt met Kants Kritik der Reinen Vernunft (1781). Algemeen kan gesteld worden dat idealistische filosofische stromingen een grote nadruk leggen op de geest, ten detrimente van de realiteit, die door de realisten als enig zaligmakend wordt geponeerd.

---